Πέμπτη 17 Αυγούστου 2017

Βυζάντιο – Η Χιλιόχρονη Ελληνική Αυτοκρατορία

Αυτοκρατορικό έμβλημα των Παλαιολόγων
ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΚΚΟΣ
ΑΠΟ ΤΟ harmoniaphilosophica

Σκοπός του Αρθρου

Ο στόχος του παρόντος άρθρου δεν είναι να αναλύσει τα πάντα σχετικά με το Βυζάντιο. Κάτι τέτοιο είναι αδύνατον ακόμα και για τους πλέον ευρυμαθείς βυζαντινολόγους. Ο στόχος μου είναι να καταδείξω με απλά λόγια τη σημασία που είχε το Βυζάντιο στην πνευματική ωρίμανση της Ευρώπης και κατά συνέπεια του κόσμου, μέσω της πολιτιστικής παραγωγής του σε πολλούς τομείς.

Προλογος

Πολλοί αναφέρονται στο Βυζάντιο σαν να ήταν απλά μια ακόμα αυτοκρατορία που ήρθε και πέρασε. Όμως δεν είναι έτσι. Το Βυζάντιο κράτησε και κυριάρχησε πολιτικά, στρατιωτικά και – το κυριότερο – πνευματικά σε όλη σχεδόν την Ευρώπη για 1,100 χρόνια – ήτοι δέκα φορές περισσότερο από κάθε άλλη κυρίαρχη αυτοκρατορία που πέρασε ποτέ από αυτόν τον πλανήτη. Αξίζει λοιπόν να της δώσει κανείς περισσότερη σημασία. Όταν οι ιστορικοί διεθνώς γράφουν μονογραφίες για κράτη ή αυτοκρατορίες που διήρκησαν 100 ή 200 χρόνια, είναι τουλάχιστον περίεργο το ότι το Βυζάντιο για μερικούς δεν χρίζει μεγάλης ανάλυσης. Αυτή η εκ πρώτης όψεως περίεργη στάση τις περισσότερες φορές εξηγείται πλήρως από τα αντιθρησκευτικά συναισθήματα των ιστορικών ή από τα ανθελληνικά αισθήματα των δυτικών ιστοριογράφων.

1. Η φύση του Βυζαντίου

Το Βυζάντιο αποτέλεσε ένα κέντρο πνευματικής αναζήτησης το οποίο ουκ ολίγες φορές έχει κατηγορηθεί (από Έλληνες και αυτό δεν είναι τυχαίο δεδομένης της δυσάρεστης τάσης που έχουμε να σπαραζόμαστε από αλληλοκατηγορίες) ότι ήταν μονοσήμαντο και παρηκμασμένο. Πριν όμως κανείς θεωρήσει μια τέτοια ανάλυση ως ορθή πρέπει να αναρρωτηθεί, όπως πολύ σωστά επισημαίνει ο καταξιωμένος βυζαντινολόγος Hans-Georg Beck στο έργο του “Η Βυζαντινή Χιλιετία”, τι είδους “παρακμή” είναι αυτή που καταφέρνει και μένει κυρίαρχη σε κάθε επίπεδο (πολιτιστικό, στρατιωτικό, πολιτικό) για 1,100 χρόνια;!;!;  [14] Σίγουρα κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητας του Βυζαντίου έπαιξε ο Χριστιανισμός.  [15] Αυτός είναι και ο βασικός λόγος για τον οποίον πολλοί είναι εχθρικοί απέναντι του: με άλλα λόγια φιλοσοφικές προτιμήσεις και όχι αντικειμενικοί λόγοι είναι αυτοί που κοστίζουν σήμερα στο Βυζάντιο τη δημοφιλία του. Ωστόσο όπως μας λέει η Αρβελέρ (βλ. το άρθρο “Είμαστε όλοι Βυζαντινοί” εδώ), πρέπει κάποιος να είναι πολύ τυφλωμένος από τα προσωπικά πάθη και προτιμήσεις του για να μην βλέπει ότι το Βυζάντιο ήταν ένα από τα φωτεινότερα κομμάτια της ελληνικής ιστορίας και του ελληνικού (αλλά και παγκόσμιου) πολιτισμού.

2. Η πολιτιστική παραγωγή του Βυζαντίου

Η πολιτιστική παραγωγή του Βυζαντίου είναι πολυσχιδής και δύσκολο να αναλυθεί εκτενώς σε τόσο μικρή έκταση. Παρακάτω αναλύονται περιληπτικά οι βασικοί τομείς του Βυζαντινού πολιτισμού. Σε κάθε έναν από αυτούς τους τομείς γίνεται περιγραφή των σημαντικότερων στοιχείων του. Είναι σημαντικό να θυμάται κανείς καθώς διαβάζει τα παρακάτω πως δεν πρέπει να κρίνεις αυτό που βλέπεις με βάση μόνο τις προσωπικές σου προτιμήσεις. Θα ήταν ουσιωδώς άδικο για τον μοναδικό στον πλανήτη πολιτισμό που διέπρεψε για πάνω από μία χιλιετία το να κριθεί με βάση τις θρησκευτικές προκαταλήψεις που κάποιος μπορεί να έχει εναντίον του Χριστιανισμού. Δυστυχώς πολλοί αυτό κάνουν με αποτέλεσμα να χάνουν την ουσία της πολιτιστικής προσφοράς του Βυζαντίου. Ο στόχος του παρόντος άρθρου δεν είναι να δώσει επιχειρήματα υπέρ ή κατά του θεϊσμού ή κάποιος θρησκείας. Ο στόχος είναι απλά να καταγραφεί μία πλούσια ιστορία πολιτισμού. Ελπίζω το άρθρο να διαβαστεί αμερόληπτα και με ανοιχτά μάτια όσο και μυαλό.

2.1 Βυζαντινοί Λόγιοι

Τι καλύτερο για να καταδείξει τον πλούτο της πολιτιστικής και πολιτισμικής παραγωγής του Βυζαντίου από μία απλή απαρίθμηση των λογίων που κατά καιρούς κόσμησαν την επικράτεια του. Παρακάτω παραθέτω μια καθαρά ενδεικτική λίστα λογίων του Βυζαντίου.
Όπου κατέστη δυνατό υπάρχουν και τα σχετικά links ούτως ώστε να είναι εύκολα επιβεβαιώσιμο από τον καθένα το τι έκανε και τι είδους λόγιος ήταν ο καθένας. Περισσότερες λεπτομέρειες και συνδέσεις με άλλα site θα προστίθενται συνεχώς σε μία προσπάθεια να καταστεί το παρόν site μία πύλη για το βυζαντινό πολιτισμό.
Η παραπάνω λίστα είναι φυσικά ενδεικτική. Σε διάφορα βιβλία μπορεί κανείς να βρει περισσότερες πληροφορίες. (π.χ. “Οι λόγιοι στο Βυζάντιο”) Το γεγονός ότι μέσα σε αυτόν αναφέρω ονόματα τα οποία ήταν στενά συνδεδεμένα με τη Χριστιανική θρησκεία ή το Βυζαντικό κράτος δεν θα πρέπει να ξενίζει. Πράγματι το Βυζάντιο συνδέθηκε στενά με το Χριστιανισμό. Πόσο “κακό” είναι όμως αυτό; Καθόλου. Η κάθε περίοδος και η κάθε αυτοκρατορία έχει συνδεθεί με κάτι. Το “κάτι” αυτό μπορεί να είναι ο,τιδήποτε. Η πολιτιστική παραγωγή του Βυζαντίου δεν ήταν της ίδιας μορφής με αυτή της αρχαίας Ελλάδας, όπως δεν ήταν της ίδιας μορφής με αυτή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αυτό δεν είναι ούτε κακό ούτε καλό. Στην ανθρώπινη πρόοδο χρειάζεται τόσο η φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας όσο και ο ανθρωπισμός του Βυζαντίου.
Την εποχή του Βυζαντίου το βασικό ζήτημα στον κόσμο ήταν η έλευση μιας νέας θρησκείας και αυτό αποτέλεσε τη βασική θεματολογία της φιλοσοφίας και της πολιτιστικής της παραγωγής – αλλά όχι μόνο αυτό. Αυτό δεν αποτελεί μειονέκτημα σε καμία περίπτωση, όπως δεν αποτελεί μειονέκτημα της εποχής της αρχαίας Ελλάδας το ότι δεν ασχολήθηκαν με ζητήματα ηθικής όσο ασχολήθηκαν στο Βυζάντιο ή με ζητήματα μηχανικής όσο ασχολήθηκαν οι Ρωμαίοι.
Έτσι ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός αναφέρεται καθώς ήταν αυτός που εξέδωσε τις Νεαρές και με αυτόν τον τρόπο συνέβαλλε τα μέγιστα στην καθιέρωση ενός σύγχρονου νομοθετικού συστήματος. Για τον ίδιο λόγο  αναφέρονται ορισμένοι από τους Πατέρες της Εκκλησίας οι οποίοι παρήξαν μεγάλο έργο στην προσπάθεια τους να ερμηνεύσουν και να θεμελιώσουν το Χριστιανικό φιλοσοφικό οικοδόμημα. Οι επικριτές του Βυζαντίου πρέπει να μάθουν να διαχωρίζουν την προσωπική διαφωνία με τα πιστεύω ενός άλλου με τη στείρα άρνηση της πνευματικής παραγωγής ενός πολιτιστικού συστήματος.
Πηγές αναφορικά με το Βυζαντινό ουμανισμό/ πολιτισμό
image004

Βυζαντινή Αναγέννηση

Σε αντίθεση με όσα πιστεύουν διάφοροι, η πολιτιστική παραγωγή του Βυζαντίου ήταν μεγάλη και σε καμμία περίπτωση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως “σκοτάδι”, όπως πολλοί θέλουν να χαρακτηρίζουν αυτή την περίοδο. Μάλιστα ορισμένες περίοδοι της ιστορίας του Βυζαντίου ονομάζονται “Αναγέννηση“, κάτι που έχει δημιουργήσει και πρόβλημα στο διαχωρισμό τους από την “επίσημη” Αναγέννηση της Δύσης. (έχει προταθεί μέχρι και η καταγραφή της “δικής μας” αναγέννησης με λάθος ορθογραφία! για να ξεχωρίζει) [πηγή] Στην ουσία οι συνεχείς “αναγεννήσεις” στο Βυζάντιο δείχνουν το προφανές: Η ελληνική ανατολή δεν χρειάστηκε “Αναγέννηση” επειδή ήδη την ζούσε διαρκώς στα πλαίσια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Σχετικές πηγές

Ο ρόλος του Βυζαντίου στην Αναγέννηση στη Δύση

Η Αναγέννηση στη Δύση δεν έγινε τυχαία ούτε όσο απότομα θέλουν να πιστεύουν μερικοί. Δεν ξύπνησαν μια μέρα οι άνθρωποι εν μέσω του “πλήρους σκότους” του Μεσαίωνα και θυμήθηκαν τους αρχαίους Έλληνες. Αν ψάξει κανείς λίγο θα κατανοήσει τις “συμπτώσεις” που κρύβονται πίσω από ένα από τα μεγαλύτερα γεγονότα στην ανθρώπινη ιστορία της Δύσης: Οι λόγιοι οι οποίοι έφυγαν από το Βυζάντιο μετά την πτώση του, ήταν αυτοί που προκάλεσαν την Αναγέννηση ή τουλάχιστον αυτοί που της έδωσαν την ώθηση που χρειαζόταν ώστε να κυριαρχήσει στην εποχή.
Σχετικές πηγές

2.2 Βυζαντινές σχολές

Η Κωνσταντινούπολη έγινε πνευματική πρωτεύουσα την περίοδο του Κωνσταντίνου Β΄ (337-361), οπότε και συγκεντρώθηκαν αρκετοί διάσημοι λόγιοι που άνοιξαν εκεί σχολές. Μεταξύ αυτών ήταν ο Λιβάνιος και ο Θεμίστιος. Η δια νόμου ίδρυση του πρώτου κρατικού «Πανεπιστημίου» στην Πόλη με το όνομα «Πανδιδακτήριο» έγινε τον Φεβρουάριο του 425 οπότε και ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄ ο Μικρός, εξέδωσε διάταγμα που κανόνιζε όλα όσα αφορούσαν την ανώτατη αυτή Σχολή [4]. Στο Πανδιδακτήριο διδάσκονταν η φιλολογία, η ρητορική και το ρωμαϊκό δίκαιο, η γραμματική και η φιλοσοφία, όχι όμως και η Θεολογία, η οποία διδάσκονταν στην Πατριαρχική Σχολή. Oι Ίσαυροι στη συνέχεια ονόμασαν το Πανδιδακτήριο «Οικουμενικόν Διδασκαλείον». [4] [5]
Τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός Α΄ απαγόρευσε την ειδωλολατρία και έκλεισε τις φιλοσοφικές σχολές των Αθηνών. Μια εξήγηση είναι ότι επιθυμώντας να κυβερνά σε ένα κράτος αμιγώς χριστιανικό έκλεισε αυτές τις σχολές επειδή θεωρούσε ότι ήταν προπύργιο της ειδωλολατρικής παιδείας. Ωστόσο δεν έθιξε την άλλη φιλοσοφική σχολή της Αλεξάνδρειας, ενώ έδωσε ώθηση στις νομικές σπουδές. Για πολλούς αυτή η ενέργεια δεν ήταν μια ενέργεια εναντίον της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας, αλλά απλά θέμα ανταγωνισμού μεταξύ σχολών καθώς την ίδια περίοδο ο Ιουστινιανός είχε ανοίξει ένα νέο πανεπιστήμιο στην Κωνσταντινούπολη. [πηγή] Δυστυχώς αυτή η ενέργεια έχει χρησιμοποιηθεί από επικριτές του Βυζαντίου σαν επιχείρημα υπέρ της σκοταδιστικής αντίληψης που επικρατούσε στην αυτοκρατορία. Ωστόσο πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όταν αναλύουμε ιστορικά γεγονότα και να μην συγχέουμε άσχετα μεταξύ τους πράγματα. Η πολιτική ορισμένων αυτοκρατόρων για τη δημιουργία μιας ενιαίας ταυτότητας στα εδάφη της αυτοκρατορίας μπορεί να οδήγησε μερικές φορές σε λάθη, τα οποία δεν έχουν τέτοια βαρύτητα για να χαρακτηρίσουν 1100 χρόνια πολιτιστικής παραγωγής σαν “σκοταδιστικό Μεσαίωνα” (απόδειξη τα όσα αναφέρονται στο παρόν άρθρο και δη στο συγκεκριμένο κεφάλαιο).
Βυζαντινό διδασκαλείο
Η εμφάνιση μάλιστα τότε στο προσκήνιο του Μεγάλου Βασιλείου συντέλεσε ώστε οι εξελίξεις να είναι διαφορετικές από εκείνες που θα περίμενε κανείς. Ο Βασίλειος όχι μόνον κηρύττει αλλά και γράφει εναντίον του Ιουλιανού. Στο πασίγνωστο κείμενό του “Πρὸς τοὺς νέους ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων”, επικροτούσε, όπως είναι ευρέως γνωστό, τη μελέτη και σπουδή από τους χριστιανούς των αρχαιοελληνικών κειμένων. Περισσότερο επιθετικός εναντίον του Ιουλιανού, αν και μετά τον θάνατο του τελευταίου, ήταν ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός, ο οποίος τονίζει με υποδειγματική πολιτική διορατικότητα, ότι ο ἕλλην λόγος είναι κληρονομιά όχι μόνον των Εθνικών, όπως πρέσβευε ο Ιουλιανός, αλλά και των Χριστιανών εξίσου (PG 35, 536Α-Β). [3]
Αργότερα, επί Μιχαήλ Γ΄, ο Καίσαρας Βάρδας ίδρυσε μια ανώτατη σχολή γνωστή και σαν Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας. [4] Σπουδαίες πνευματικές μορφές της εποχής συνδέθηκαν με αυτήν, όπως ο Λέων ο Μαθηματικός και Φιλόσοφος, που διετέλεσε διευθυντής του και ο Φώτιος ο Πατριάρχης. Τον 11ο αιώνα ο Κωνσταντίνος Θ΄ ο Μονομάχος μεταρρύθμισε με διάταγμα το Πανδιδακτήριο διαιρώντας το σε δύο ξεχωριστές σχολές, τη Νομική σχολή με το όνομα «Διδασκαλείον των Νόμων» και τη Φιλοσοφική με το όνομα «Γυμνάσιον». Σκοπός της πρώτης, όπου διευθυντής έγινε ο Ιωάννης Ξιφιλίνος, ήταν να διδάσκεται η νομική επιστήμη. Τη Φιλοσοφική σχολή διηύθυνε ο πολύς Μιχαήλ Ψελλός. Σε αυτή διδάσκονταν κλασικοί συγγραφείς, ρητορική, διαλεκτική, μαθηματικά, αστρονομία, θεωρητική μουσική και θεολογία. Η σχολή αυτή έδωσε μεγάλη ώθηση στην πνευματική ανάπτυξη και φιλοσοφική σκέψη στο Βυζάντιο.
Οι παραπάνω πανεπιστημιακές σχολές λειτούργησαν και παρήξαν πολιτισμό μέχρι τις αρχές του 13ου αιώνα. Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204 και την ίδρυση της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, οι αυτοκράτορές της μετέφεραν την ανώτερη παιδεία εκεί. Ο Ιωάννης Βατάτζης (1225-1254), αυτοκράτορας της Νίκαιας, ίδρυσε και σχολή Φιλοσοφίας υπό τη διεύθυνση του Νικηφόρου Βλεμμύδη, ενός από τους πιο αξιόλογους φιλοσόφους του Βυζαντίου. [5]
Η προσπάθεια να διατηρηθεί η ανώτατη εκπαίδευση συνεχίστηκε και μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς, με τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο να αναθέτει στον Γεώργιο Ακροπολίτη να αναλάβει τη διεύθυνση του ανώτατου εκπαιδευτικού ιδρύματος ως καθηγητής της αριστοτελικής φιλοσοφίας και στον Γεώργιο Παχυμέρη να διδάξει στο «Οικουμενικόν Διδασκαλείον» την Κωνσταντινούπολης τα ανώτερα μαθήματα της «τετρακτύος» (ήτοι αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική). Ο Ανδρόνικος Β΄ ο Παλαιολόγος (1282-1328) όρισε τον Θεοδόσιο Μετοχίτη, έναν από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του Βυζαντίου, να προΐσταται της ανώτατης παιδείας. [5] [4]
10408606_804406672946434_1332414173872105775_n

2.3 Βυζαντινή τέχνη

Ο τομέας της βυζαντινής τέχνης είναι επίσης ένας από τους σημαντικότερους τομείς του πολιτισμού του Βυζαντίου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η τέχνη των Βυζαντινών κατέχει περίοπτη θέση σε παγκόσμια και διαχρονική κλίμακα. Που οφείλεται όμως η υπεροχή αυτή; Ασφαλώς στο ότι αποτελεί έκφραση της ορθοδόξου πνευματικότητας. Έχει δηλαδή βαθύτατα πνευματικό χαρακτήρα, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα ή και περιφρονώντας την ύλη με την επίπεδη απεικόνιση, την αυστηρότητα των μορφών και το υψηλό δογματικό της περιεχόμενο.
Η γλυπτική, τα μωσαϊκά (βλ. εδώ και εδώ) αλλά και η ζωγραφική υπήρχαν και μάλιστα με στοιχεία που τις φέρνουν κοντά σε αυτό που σήμερα θεωρείται “προχωρημένη” τέχνη. Μελετώντας κανείς τα έργα του Θεοφάνη του Έλληνα, του ζωγράφου που χάρισε στη βυζαντινή Ρωσία αριστουργήματα τέχνης και υπήρξε ο αρχηγέτης της βυζαντινής της σχολής, το αντιλαμβάνεται αμέσως αυτό. [2] Αν κανείς δει την αποστασιοποίηση από την φωτογραφική αποτύπωση των σκηνών αισθάνεται αμέσως κάτι το υπερβατικό στην τέχνη – κάτι που αν το έβλεπες από ένα ζωγράφο του τύπου Πικάσο θα το θεωρούσες αμέσως πολύ “μοντέρνο”.
triptych_harbaville_louvre_oa3247_verso
Η βυζαντινή αρχιτεκτονική είναι μεγαλειώδης. Στο ίδιο μήκος κύματος, η βυζαντινή μουσική είναι ένα ακόμα δείγμα της ανωτέρου επιπέδου πολιτιστικής παραγωγής αυτής της ελληνικής αυτοκρατορίας. Ακόμα και σήμερα οι σπουδές βυζαντινής μουσικής αποτελούν προϋπόθεση για την ολοκληρωμένη καλλιέργεια όποιου θέλει να ασχοληθεί με τη μουσική.
Στον καθηγητή Κάρολο Μητσάκη οφείλουμε μια εύστοχη παρατήρηση, με την οποία επισημαίνεται το τρίπτυχο της μεγάλης καλλιτεχνικής προσφοράς του Βυζαντίου: «Εάν ήθελε κανείς να συνοψίσει την «προσωπική» προσφορά του Βυζαντίου στον παγκόσμιο πολιτισμό, θα ξεχώριζε τρεις κυρίως εκφράσεις του βυζαντινού πνεύματος, που δεν είναι απλή σύμπτωση ότι όλες τους σχετίζονται άμεσα με τη θρησκευτική ζωή: τις εκκλησίες, τις αγιογραφίες που κοσμούν τους τοίχους των εκκλησιών και τους ύμνους που ψάλλονται μέσα στην κατανυκτική ατμόσφαιρα των εκκλησιών αυτών». [2]

3. Η σημασία του Βυζαντίου

Το ελληνικό έθνος δεν έζησε αυτό που αποκαλούμε “Μεσαίωνα”. Ποτέ μας δεν είχαμε Ιερά Εξέταση. Την ίδια περίοδο που η δυτική Ευρώπη βρισκόταν βυθισμένη στο σκοτάδι εμείς – οι Έλληνες – είχαμε μία εθνικά κυρίαρχη και ευνομούμενη αυτοκρατορία. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που αυτό που στην Ευρώπη ονομάστηκε “Αναγέννηση” ποτέ δεν φάνηκε τόσο έντονο σαν φαινόμενο στο Βυζάντιο: στο Βυζάντιο δεν υπήρξε ποτέ το σκοτάδι και δεν χρειάστηκε ποτέ το φως της Αναγέννησης – αυτό το φως υπήρχε ήδη. Η επιρροή του Βυζαντίου και ο ρόλος που έπαιξε στη διαμόρφωση του σύγχρονου κόσμου είναι σπουδαίοι, αν και παραγνωρισμένοι από τους μελετητές για λόγους που αναφέρω στον πρόλογο. Δυστυχώς η ιστοριογραφία της ιστορικής περιόδου όπου το Βυζάντιο κυριάρχησε είναι εξαιρετικά μεροληπτική και μονομερής, γραμμένη κυρίως από ιστορικούς της δυτικής Ευρώπης.
Πριν από όλα, ολόκληρη σχεδόν η Ανατολική Ευρώπη, χρωστά τον πολιτισμό της στο Βυζάντιο. Αλλά και η Δυτική Ευρώπη έχει πάρει αρκετά από το Βυζάντιο, όπως επίσης και ο ισλαμικός κόσμος. Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος χωρίς υπερβολή εκπολίτισαν τους Σλάβους. Ο πολιτισμός των Βουλγάρων και των Σέρβων ήταν καθαρά Βυζαντινός στο πνεύμα του. Αλλά και οι Ρώσοι χρωστούν τον πολιτισμό τους στους Βυζαντινούς, ενώ η επιρροή του Βυζαντίου συναντάται και στην Αρμενία και την Γεωργία. Ένα μεγάλο μέρος του Αραβικού πολιτισμού οφείλεται στον Βυζαντινό, όπως είχε διαμορφωθεί στην Συρία και την Αίγυπτο. Η αρχιτεκτονική των Αράβων επηρεάστηκε από την τέχνη του Βυζαντίου, όπως και η φιλοσοφία και τα μαθηματικά τους. Τα πρώτα τζαμιά των Αράβων στην Δαμασκό χτίστηκαν από Έλληνες, ενώ και στη διαχείριση του κράτους οι χαλίφες χρησιμοποίησαν και Έλληνες γιατί είχαν το υψηλότερο πνευματικό επίπεδο. Τα οικονομικά του Αραβικού χαλιφάτου, μέχρι τον 8ο αιώνα, τα κατέγραφαν στα Ελληνικά. Η επίδραση του Βυζαντίου στα Ιταλικά γράμματα και η σημασία του στην Αναγέννηση είναι επίσης σημαντική. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι όταν πέθανε το Βυζάντιο άρχισε η Αναγέννηση στη δυτική Ευρώπη μέσω των λογίων που διέφυγαν εκεί, όπως αναφέρει και ο Ζαν Ζακ Ρουσώ [18]. Λόγιοι όπως ο Πλήθων Γεμιστός και ο Χρυσολωράς έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο στον πολιτισμό στη Δύση. Ο κυριότερος δρόμος αυτής της επιρροής ήταν η Ραβέννα και στη συνέχεια η Βενετία. Οι βενετσιάνοι αντέγραψαν σε πολλούς τομείς τα Βυζαντινά πρότυπα. Η σπουδαιότερη εκκλησία της Βενετίας, ο Άγιος Μάρκος, είναι αντίγραφο των Αγίων Αποστόλων. Οι μεγαλύτεροι άρχοντες της Ιταλίας έστελναν τα παιδιά τους στην Κωνσταντινούπολη για σπουδές. Με την άλωση τέλος της Κωνσταντινούπολης όλοι σχεδόν οι Βυζαντινοί λόγιοι κατέφυγαν στην Δύση και εκεί υποκίνησαν την ανάπτυξη των μελετών των Ελληνικών γραμμάτων. [16]
Ούτε είναι τυχαίο ότι η Αμερική ανακαλύφθηκε λίγα χρόνια αφού έπεσε το Βυζάντιο το 1453… Μόνο όταν το Βυζάντιο έπεσε και σταμάτησε να παίζει τον τόσο σημαντικό ρόλο που έπαιζε στο εμπόριο χρειάστηκαν οι Ευρωπαίοι έναν άλλο δρόμο για να κάνουν συναλλαγές με την Άπω Ανατολή! Μόνο τότε αναζήτησαν έναν άλλο δρόμο για το εμπόριο τους!
1459707_10202770413732257_1806789266_n
[Ζωγράφος: Λάζαρος Πάντος]
Αν οι αρχαίοι Έλληνες έδωσαν τα ονόματα σε όλες τις επιστήμες, το Βυζάντιο έδωσε για όλη την Ευρώπη τα ονόματα σε όλες τις ιδεολογίες, τη θρησκεία και την εκκλησιαστική πρακτική. Και δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι το Βυζάντιο προσέδωσε έναν ανθρωπισμό πρωτόγνωρο στον πολιτισμό της εποχής.
Το 332, ο Μέγας Κωνσταντίνος ανακοινώνει την δωρεάν διανομή τροφίμων στους πολίτες της Κωνσταντινουπόλεως. Με την επιλογή και επιβολή του χριστιανισμού ως μόνης και επίσημης θρησκείας του Ρωμαϊκού κράτους, εισάγεται και υιοθετείται ως κυρίαρχη αξία η αγάπη, η οποία εκφράζεται και μέσα από την φιλανθρωπία· η φιλανθρωπία δεν αποτελεί πλέον την ευμενή διάθεση ανθρώπου προς άνθρωπο, ή αφηρημένα του θείου προς τον άνθρωπο. Ο τελευταίος καλείται από τον Θεό να συμπάσχει ενεργητικά με τον συνάνθρωπό του. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντινουπόλεως, μίμησις και ύπαρχος του Θεού, καθίσταται εξ ορισμού φιλάνθρωπος και ελεήμων. Την καινούργια αντίληψη για έναν φιλάνθρωπο Θεό, θεωρητικοποίησαν και εφήρμοσαν οι Πατέρες της Εκκλησίας και κυρίως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Βασίλειος και ο Γρηγόριος. [πηγή]
Η βυζαντινή νομοθεσία ήταν αυτή που απαγόρευσε τα βασανιστήρια (το “μετά βασάνων εξετάζεσθαι”) σαν τρόπο ανάκρισης. Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου έφερε τον τίτλο του “Ειρηνοποιού” καθώς πιστεύαν ότι η ειρήνη και όχι η επιβολή δια τον όπλων ήταν ο σωστός τρόπος διπλωματίας. Για αυτό και ο πρέσβης τροπαιούχου Ιουστινιανού, Ιωάννης Πατρίκιος, μπροστά στο βασιλιά των Περσών Χοσρόη λέει “Μολονότι είμαστε βέβαιοι για τη νίκη των όπλων μας, προτιμάμε να συνάψομε ειρήνη, γιατί πιστεύουμε ότι ο νικητής ζει κάκιστα εξαιτίας των δακρύων που χύνουν οι ηττημένοι”. Το Βυζάντιο ήταν μάλιστα η πρώτη αυτοκρατορία στον κόσμο που κατήργησε επισήμως τη δουλεία το 12ο αιώνα. [1]
Με αυτό τον τρόπο το Βυζάντιο συνδύασε τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό με έναν Χριστιανικό ανθρωπισμό σε ένα οικοδόμημα που δικαίως μπορεί να χαρακτηριστεί ως η πρώτη ευρωπαϊκή αυτοκρατορία. Οι Έλληνες στον πόλεμο του 1940 φωνάζαν “Αέρα!” πάνω στα βουνά της Πίνδου, όπως οι βυζαντινοί στρατιώντες φωνάζαν “Αήρ!” άιώνες πριν… Το αμάλγαμα του Βυζαντίου είναι αυτό που έδωσε στους Έλληνες τη σημερινή τους ταυτότητα και στην Ευρώπη τα πολιτισμικά της θεμέλια.
10411060_782633755188361_7987772700462875186_n

Επίλογος

Το Βυζάντιο υπήρξε πολυσχιδέστερο και πολυπλοκότερο από ό,τι φαντάζονται οι πολέμιοι του. Και όπως κάθε πολιτισμός έχει τους επικριτές του και τους φανατικούς οπαδούς του. Το μόνο βέβαιο είναι ότι δεν θα καθόμασταν σήμερα να μιλάμε στη βάση της ελληνικής μόρφωσης μας αν δεν ήταν αυτό που διέσωσε και μέσω των αιώνων διέσπειρε το ελληνικό πνεύμα σε όλο τον κόσμο.
Ας πάψουμε να είμαστε μίζεροι και ας αισθανθούμε υπερήφανοι για τη μοναδική αυτοκρατορία στον κόσμο που κράτησε τόσα χρόνια και έδωσε τα φώτα του πολιτισμού σε κάθε έθνος που ήρθε σε επαφή μαζί του. Ας πάψουμε να παπαγαλίζουμε τις ανθελληνικές αθλιότητες των ξένων ιστοριογράφων που εξυμνούν κρατίδια διάρκειας δεκαετιών και λησμονούν έστω και να αναφέρουν το χιλιόχρονο οικοδόμημα που ακούει στο όνομα “Βυζάντιο”. Ας πάψουμε να πιστεύουμε τις εκ του πονηρού ηλιθιότητες των ξένων ιστοριογράφων οι οποίοι από τη μία θεωρούν το Βυζάντιο ως μη-σημαντικό και από την άλλη προσπαθούν να υποστηρίξουν – ο καθένας για τη χώρα του – ότι η δική τους χώρα είναι οι πραγματικοί συνεχιστές αυτής της “μη-σημαντικής” χιλιόχρονης αυτοκρατορίας. Η Ρωσσία, η ΑυστροΟυγγαρία και η Γερμανική Συνομοσπονδία (και όχι μόνο) προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν σαν σημαία το δικέφαλο αετό για να αποδείξουν ότι ήταν συνεχιστές του Βυζαντίου. [17] Πόσο μίζεροι πρέπει να είμαστε για να τους κάνουμε τη χάρη μόνο και μόνο επειδή έχουμε προσωπικές διαφωνίες με πράγματα που πιστεύαν στο Βυζάντιο; Δεν πρέπει να αφήσει ο καθένας τις προσωπικές του αντι-θρησκευτικές απόψεις να επικαλύψουν όλα όσα περιγράφησαν παραπάνω. Δυστυχώς μόνο στην Ελλάδα της γκρίνιας και της μιζέριας μπορεί να παρατηρηθεί το φαινόμενο του να υπάρχουν μερικοί που πιστεύουν ότι το ελληνικό έθνος για 1100 χρόνια ως δια μαγείας “εξαφανίστηκε” από προσώπου Γης και μετά, το 1821, ως δια μαγείας πάλι, εμφανίστηκε ξανά στον ίδιο χώρο! Ας γίνουμε η Ελλάδα της περηφάνειας και της ιστορικής γνώσης! Ας πάψει η στείρα άρνηση του παρελθόντος μας!
Ας μην αφήσουμε τους ξένους να προωθήσουν την ανθελληνική ατζέντα τους παραχαράσσοντας την ιστορία! Ο Βυζαντινός πολιτισμός ήταν πλούσιος και σε κάθε περίπτωση αντικειμενικά ανώτερος από κάθε άλλον της ίδιας περιόδου. Όλα όσα αναφέρονται παραπάνω μόνο ως “σκοτάδι” δεν μπορούν να χαρακτηριστούν.
Το Βυζάντιο ήταν “φως” !

Βιβλιογραφια

Μια ενδεικτική βιλιογραφία από την οποία μπορεί κανείς να ξεκινήσει την αναζήτηση του σχετικά με το Βυζάντιο και τον πολιτισμό του είναι η παρακάτω.
  1. Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, A.P. Kazhdan και Ann Wharton Epstein, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1997.
  2. Γιατί το Βυζάντιο, Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2009.
  3. Η Βυζαντινή Χιλιετία, Hans-Georg Beck, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1992.
  4. Πληροφορίες για τα άτομα που αναφέρονται στον Πίνακα 1 έχουν αντληθεί από ανοικτές πηγές της Wikipedia (http://www.wikipedia.com), ούτως ώστε να είναι εύκολα προσβάσιμες και επιβεβαιώσιμες από τον κάθε πιθανό αναγνώστη του παρόντος άρθρου.
  5. Σημαντικά στοιχεία για την παιδεία στο Βυζάντιο μπορεί κανείς να αντλήσει από το πολύ αναλυτικό και ενδιαφέρον άρθρο της Αμαλίας Ηλιάδη “Εκπαίδευση και Σχολεία στο Βυζάντιο”.

References

  1. Γιατί το Βυζάντιο, Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ, Αθήνα, 2009.
  2. Η υψηλή στάθμη του πολιτισμού που ανέπτυξε το ορθόδοξο Βυζάντιο
  3. Βυζαντινή Εκπαίδευση και Οικουμενικότητα, Αθανάσιος Μαρκόπουλος
  4. Πανδιδακτήριο [Wikipedia article]
  5. Εκπαίδευση και Σχολεία στο Βυζάντιο, Αμαλία Ηλιάδη
  6. Ιουστινιανός [Wikipedia article]
  7. Μιχαήλ Ψελλός [Wikipedia article]
  8. Γρηγόριος Ναζιανζηνός [Wikipedia article]
  9. Βασίλειος Καισαρείας [Wikipedia article]
  10. Θεόδωρος Μετοχίτης [Wikipedia article]
  11. Ιωάννης ο Ιταλός [Wikipedia article]
  12. Μιχαήλ Κηρουλάριος [Wikipedia article]
  13. Λέων ο Φιλόσοφος [Wikipedia article]
  14. Η Βυζαντινή Χιλιετία, Hans-Georg Beck, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1992
  15. Αλλαγές στο Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, A.P. Kazhdan και Ann Wharton Epstein, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1997
  16. Επιρροή του Βυζαντίου [Greek History Internet Portal]
  17. Double-headed eagle [Wikipedia article]
  18. Ζαν Ζακ Ρουσώ, Λόγος περί επιστημών και τεχνών, εκδόσεις νήσος, Αθήνα, 2012, σ. 37.
> Σχετική συζήτηση στο Phorum: Βλ. εδώ.

5 thoughts on “Βυζάντιο – Η Χιλιόχρονη Ελληνική Αυτοκρατορία”

  1. Spiros Kakos said:
    Σχετικά με την ελληνικότητα του Βυζαντίου — Πολλά έχουν ειπωθεί για το αν οι Βυζαντινοί ήταν Έλληνες ή όχι. Η βάση όλων των διαφωνιών φαίνεται τελικά να είναι οι ιδεολογικές και φιλοσοφικές απόψεις που επικρατούσαν στην αυτοκρατορία και όχι κάποιο ιστορικό, γεννετικό ή άλλου είδους αντικειμενικό στοιχείο. Οι ίδιοι κάτοικοι της ελλαδικής περιοχής είχαν παραμείνει και διέμεναν στον ίδιο χώρο και την εποχή του Βυζαντίου (εκτός εάν κάποια στιγμή ανακαλυφθεί καμία τεράστια μετακίνηση πληθυσμών της εποχής που έχει διαφύγει από τους ιστορικούς και τους γεννετιστές έως τώρα). Και όμως, μερικοί αμφιβάλλουν αν ήταν “Έλληνες”… Η ίδια γλώσσα που χρησιμοποιούνταν για χιλετίες πριν, συνεχιζόταν να χρησιμοποιείται και στην αυτοκρατορία. Και όμως μερικοί αμφιβάλλουν αν ήταν πράγματι “Έλληνες” αυτοί που μιλούσαν ελληνικά και έμεναν στον ίδιο χώρο που ζούσε ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας. Όλο το χτίσιμο της φιλοσοφίας του Χριστιανισμού βασίστηκε και στη μελέτη και των αρχαίων Ελλήνων φιλοσοφόφων (σε σημείο μάλιστα που πολλοί κατηγορούν ευθέως τον Χριστιανισμό για αντιγραφή λέξη-προς-λέξη πολλών δογμάτων της αρχαίας Ελλάδας). Πολλά επιχειρήματα για την ύπαρξη του Θεού είχαν ήδη ειπωθεί από τον Αριστοτέλη. Και όμως πολλοί αμφιβάλλουν ότι ήταν “Έλληνες”. Είναι σαν να έχουμε με κάποιο περίεργο μαγικό τρόπο “κλειδώσει” τον ορισμό του τι είναι Έλληνας στην εποχή του Περικλή και πλέον ο πραγματικός “Έλληνας” να μην μπορεί να αλλάξει γνώμη, άποψη ή πεποιθήσεις. Όποιος πίστευε στο Δωδεκάθεο και ζούσε στην Αθήνα ήταν “Έλληνας”. Όποιος μετά αποφάσισε να πιστεύει στο Χριστό και έμενε στην ίδια Αθήνα δεν είναι “Έλληνας” επειδή έτσι γουστάρει αυτός που το λέει. Δεν έχει σημασία αν ο δεύτερος μπορεί να είναι ο γιος του πρώτου… Δεν είναι “πραγματικός Έλληνας” γιατί ο “κριτής” διαφωνεί με τα όσα πίστευε. Ο “Έλληνας” δεν μπορεί να πιστεύει στο Χριστό αφού δεν πιστεύει και αυτός που “κρίνει” (κάτι σαν τον “Υπέρτατο Κριτή”) της πραγματικής συνείδησης του άλλου. Γιατί; Γιατί έτσι! Θα πρότεινα να προσπαθήσουμε να κρίνουμε την ιστορία όχι μέσα από τα γυαλιά που ο καθένας μας φοράει, αλλά αντικειμενικά και ήρεμα.Εκτός αν θεωρεί κανείς – με την ίδια λογική – ότι οι Γάλλοι του Μεσαίωνα δεν είναι “πραγματικοί Γάλλοι” και όχι οι αληθινοί Γάλλοι εμφανίστηκαν ξαφνικά από τα διαστημόπλοια τους την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης… Έτσι. Ξαφνικά.
    • Spiros Kakos said:
      Untitled — Τεκμήρια για το αν οι “σύγχρονοι” Έλληνες ένοιωθαν στη συνείδηση τους συνεχιστές του Βυζαντίου Οι σύγχρονοι Έλληνες ήταν τόσο συνειδησιακά ενωμένοι με το βυζαντινό παρελθόν τους που σαν πρώτο “Αστικό Κώδικα” του νεοσύστατου ελληνικού κράτους αποφάσισαν να έχουν τους νόμους “των αείμνηστων ημών αυτοκρατόρων” του Βυζαντίου. Αυτό έγινε κατά τη σύνταξη τόσο του “Προσωρινού Πολιτεύματος της Ελλάδος” στην Επίδαυρο το 1822 όσο και του Συντάγματος του Άστρους το 1825 και του Συντάγματος της Τροιζήνας το 1827. Μια λεπτομέρεια που πρέπει να θυμόμαστε.
    • Spiros Kakos said:
      Untitled — Η συζήτηση για το αν κάποιο πολιτικο-κοινωνικό μόρφωμα είναι “ελληνικό” πρέπει να ξεκινήσει από το τι θεωρούμε σαν “ελληνικό”. Σε αυτό πολλοί θα απαντήσουν ότι “ελληνικό” είναι κάτι αν αποτελείται στη συντιπτική του πλειψηφία από ανθρώπους που μιλούν ελληνικά, έχουν ελληνική παιδεία, έχουν ελληνικά ήθη και έθιμα. Σίγουρα άλλοι μπορεί να προσθέσουν και το αν αυτο το κάτι το οποίο αναλύουμε έχει και εξωτερικά κάποιο όνομα που να περιέχει τον τίτλο “Ελλάδα”, αλλά τότε θα έπρεπε να ακυρώσουμε όλη την αρχαία ιστορία μας σαν “μη-Ελληνική”… Ερχόμενος κάποιος στο Βυζάντιο, βλέπει ότι ουσιαστικά ήταν το κομμάτι της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας που επέζησε μετά τον 4ο αιώνα μ.Χ. και στο οποίο κυριαρχούσαν Έλληνες, η ελληνική γλώσσα, η ελληνική παιδεία και τα ελληνικά ήθη και έθιμα. Το ότι και τα λατινικά μιλούνταν σε σημεία της αυτοκρατορίας δεν αναιρεί το ότι τα ελληνικά ήταν η βασική γλώσσα. Κάθε φορά που κάποιος αντι-Βυζαντινός παραθέτει ένα απόσπασμα για να δείξει γιατί το Βυζάντιο δεν ήταν ελληνικό, ως δια μαγείας το κείμενο είναι σε μία γλώσσα που ΟΛΟΙ ΜΑΣ καταλαβαίνουμε χωρίς μετάφραση! Μαγικό?!? Το ότι κάποιοι Έλληνες έγιναν Χριστιανοί και άλλοι όχι, δεν σημαίνει κάτι για την “ελληνικότητα” τους! Δηλαδή τώρα, εν έτει 2009, ποιοι από εμάς είναι “Έλληνες”; Οι άθεοι; Οι Χριστιανοί; Οι ισλαμιστές; Ποιοι; Ο απόστολος Παύλος κύρηξε στην Πνύκα και έπεισε κάποιους, ενώ κάποιους άλλους όχι. Αυτό σημαίνει ότι ξαφνικά και ωε δια μαγείας κάποιοι έγιναν “μη-Έλληνες”?!?!? Το ότι το Βυζάντιο λεγόταν “Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία” σημαίνει ότι δεν ήταν ελληνικό; Άρα και κανένας στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν “Έλληνας” αφού κανένας τους δεν έμενε κάπου που να ονομαζόταν “Ελλάδα” ή κάτι παρεμφερές; Αυτά τα επιχειρήματα εναντίον του Βυζαντίου είναι σαθρά και χρησιμοποιούνται κατά κόρον από κάθε απανταχού ανθέλληνα προκειμένου να σβήσει 1,100 χρόνια ιστορίας μας. Μπορεί κάποιος μπορεί να μην είναι Χριστιανός αλλά δεν έχει το δικαίωμα να χρίζει “μη-Ελληνική” μία περίοδο της ιστορίας μόνο και μόνο επειδή δεν συμφωνεί με την ιδεολογία που κυριαρχούσε σε αυτή την περίοδο! Αν αύριο όλοι στην Ελλάδα δηλώσουν άθεοι, τι θα πούμε; Ότι ξαφνικά και με μαγικό τρόπο όλοι οι “Έλληνες” εξαφανίστηκαν (όπως έκαναν και στο Βυζάντιο)?!?!?ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΜΟΝΟΙ ΠΟΥ ΘΕΩΡΟΥΝ ΟΤΙ ΕΞΑΦΑΝΙΣΤΗΚΑΝ (τους πήραν οι εξωγήινοι) ΣΑΝ ΕΘΝΟΣ ΓΙΑ 1,100 ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΩΣ ΔΙΑ ΜΑΓΕΙΑΣ ΕΜΦΑΝΙΣΤΗΚΑΝ ΞΑΝΑ ΤΟ 1821 ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ! ΤΡΟΜΕΡΟ!
  2. Spiros Kakos said:
    Σχόλια για το Βυζάντιο — Όποιος θέλει μπορεί να καταγράψει εδώ σχόλια για το άρθρο ή για το Βυζάντιο γενικότερα. Κάθε σχόλιο / παρατήρηση είναι ευπρόσδεκτη!
  3. Pingback: Against Enlightenment: The Enlightenment was not light. The Enlightenment is darkness. | Harmonia Philosophica

    ΠΗΓΗ harmoniaphilosophica
Posted by at

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Εγγραφή σε: Σχόλια ανάρτησης (Atom)