Ασκληπιεία – Τα νοσοκομεία της αρχαιότητας

Κάθε φορά που απολαμβάνω τα αγαθά της ιατρικής επιστήμης, κάθε φορά που κάποιος γνωστός μου θεραπεύεται από μία επώδυνη και επικίνδυνη ασθένεια, αναρωτιέμαι πώς στο καλό επιβίωναν οι άνθρωποι της αρχαιότητας χωρίς τα ισχυρά παυσίπονα και τα εξελιγμένα ιατρικά μηχανήματα που έχουμε σήμερα. Τι θα μπορούσατε να κάνετε 2.500 χρόνια πριν για ν’ αντιμετωπίσετε, ας πούμε, μία μόλυνση από ένα τραύμα;

Πρώτα θα έπρεπε να απευθυνθείτε στον θεραπευτή της γειτονιάς σας και αυτός θα σας έφτιαχνε κάποιο σιρόπι για τον πόνο, θα σας καθάριζε την πληγή και θα έφτιαχνε μία αλοιφή από κάποιο βότανο επιταχύνει την επούλωση. Μπορεί να τα κατάφερνε, μπορεί και όχι. Αν όχι, αν η πληγή σας χειροτέρευε και ο πόνος δεν υποχωρούσε, θα έπρεπε να κάνετε ένα ταξίδι για να συμβουλευτείτε τους «καθηγητές» της εποχής. Είναι η ώρα που θα επισκεφτείτε ένα Ασκληπιείο, ίσως κάποιο από τα πολύ διάσημα, αν έχετε τη δυνατότητα να το κάνετε.

Τα ταξίδια είναι δύσκολα αυτή την εποχή, αλλά αξίζει τον κόπο. Άλλωστε όλοι λένε τα καλύτερα λόγια για τον καλό γιατρό Ασκληπιό, τον θεό που μέσα στον ναό του θεραπεύει τους ανθρώπους ακόμα και από χρόνιες παθήσεις. Θα πάτε, λοιπόν, όπως τόσοι και τόσοι άλλοι, και περπατώντας τα τελευταία μέτρα του δρόμου που οδηγούν στο ναό, θα σταθείτε και θα διαβάσετε τις επιγραφές που αφιέρωσαν στον ναό εκείνοι που θεραπεύτηκαν. Βρίσκονται στημένες στον δρόμο δεξιά κι αριστερά, τα πρώτα ιατρικά αρχεία που γνωρίζουμε. Όσο πιο πολλά διαβάσεις, λένε, τόσο περισσότερο σίγουρος είσαι για την επιτυχία της δικής σου θεραπείας.

Ο Ασκληπιός ήταν ο γιος του θεού Απόλλωνα και της θνητής Κορωνίδος. Η μητέρα του πέθανε στον τοκετό και την ώρα που άναβαν την πυρά για να κάψουν το σώμα της, ο Απόλλων τράβηξε το μωρό από τα σπλάχνα της και το έσωσε. Ύστερα παρέδωσε τον μικρό Ασκληπιό στον σοφό Κένταυρο Χείρωνα για να τον αναθρέψει. Αυτός τον δίδαξε την ιατρική τέχνη, αν και σύμφωνα με μία παράδοση, ήταν ένα φίδι που του αποκάλυψε τα απόκρυφα μυστικά που τον έκαναν τον σπουδαιότερο γιατρό του κόσμου. Τόσο βαθιά είχε κατανοήσει ο Ασκληπιός τη φύση του ανθρώπου, ώστε κατόρθωσε να επαναφέρει τους νεκρούς στη ζωή. Έτσι όμως η ισορροπία διαταράχτηκε και ο Άδης θύμωσε. Έτσι ο Δίας αναγκάστηκε να του πάρει τη ζωή, για να τον αναστήσει λίγο αργότερα. Αφού όμως του απέσπασε την υπόσχεση πως δεν θα επανέφερε κανέναν νεκρό πια στη ζωή, εκτός αν το ενέκρινε ο ίδιος.

Ο Ασκληπιός πέρασε στο συλλογικό υποσυνείδητο ως το αρχέτυπο της θεραπευτικής δύναμης που βρίσκεται μέσα μας. Μέσα σ’ ένα ελεγχόμενο περιβάλλον και τηρώντας πιστά ένα συγκεκριμένο τελετουργικό, οι ασθενείς της αρχαιότητας συντόνιζαν τις ψυχικές τους δυνάμεις με το παρόν. Επικεντρώνονταν στον εσωτερικό τους άνθρωπο και άφηναν την αρχετυπική δύναμη να επενεργήσει θεραπευτικά στο σώμα και στην ψυχή τους. Δεν είναι τυχαίο που οι κόρες του Ασκληπιού ήταν η Υγεία, η Πανάκεια, Ακεσώ, Αγλαΐα και Ιασώ. Οι κόρες του ήταν τα αποτελέσματα της τέχνης του.

Συνδυασμός πρακτικής ιατρικής και ψυχοθεραπείας

Το έργο του Ασκληπιού συνέχισαν οι γιοι του και κατόπιν άλλοι «θεραπευτές». Αρχικά, θεραπευτής λεγόταν αυτός που υπηρετεί τον θεό, αλλά σύντομα απέκτησε την έννοια που έχει και στη σύγχρονη ελληνική γλώσσα, δηλαδή αυτός που προσφέρει ιατρική φροντίδα και αποκαθιστά την υγεία. Οι ασθενείς επισκέπτονταν τα Ασκληπιεία, που ήταν ναοί του Ασκληπιού και λειτουργούσαν ως θεραπευτικά κέντρα. Εκεί, ακολουθούσαν μία συγκεκριμένη διαδικασία που κατέληγε στην εγκοίμηση, μία κατάσταση μεταξύ αναισθησίας και ύπνωσης με έντονα όνειρα.

Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου

Πίσω από το γνωστό θέατρο της Επιδαύρου υπήρχε ένα ιερό που χρονολογείται στους μυκηναϊκούς χρόνους. Εκεί οι ντόπιοι λάτρευαν κάποια θεά που σχετιζόταν με την ίαση και η λατρεία αυτή διήρκεσε από τον 16^ο ως τον 11^ο αι. Π.Κ.Χ. Στην ίδια θέση, τρεις αιώνες αργότερα ίδρυσαν ένα ιερό αφιερωμένο στον θεραπευτή Απόλλωνα Μαλεάτα και τον 6^ο αι. προστέθηκε και ένα ακόμα ιερό, αφιερωμένο στον γιο του Απόλλωνα, τον Ασκληπιό. Τη μεγαλύτερη άνθηση γνώρισε το Ασκληπιείο αυτό κατά τον 4^ο αι. Π.Κ.Χ, οπότε έγιναν έργα επέκτασης, ώστε να μπορέσει ο χώρος να εξυπηρετήσει το ολοένα και αυξανόμενο πλήθος που εισέρεε.

Ο ασθενής έφτανε στο Ασκληπιείο αποφασισμένος να θεραπευτεί. Οι επιγραφές, για τις οποίες είπαμε στην αρχή, περιέγραφαν τόσο εντυπωσιακές θεραπείες, ώστε ο νέος ασθενής είχε αποκτήσει την καλή διάθεση που ενισχύει κάθε φαρμακευτική αγωγή.

Μέσα στον ναό υπήρχαν δωμάτια για όσους έπρεπε να νοσηλευτούν κάποιες μέρες, αλλά υπήρχαν και εγκαταστάσεις που δεν βλέπουμε στα σύγχρονα νοσοκομεία: θέατρο, γυμναστήριο, λουτρά, αγάλματα και βωμοί. Ανάλογα με την περίπτωση, οι χώροι αυτοί αποτελούσαν μέρος της θεραπείας. Ωστόσο, οι ιερείς-θεραπευτές παρείχαν και συμβατική ιατρική φροντίδα. Έκαναν χειρουργικές επεμβάσεις, φρόντιζαν τα κατάγματα και τις θλάσεις, απολύμαναν πληγές και πολλά ακόμα. Και φυσικά παρασκεύαζαν φάρμακα για τους ασθενείς τους, χρησιμοποιώντας βότανα. Όμως η συμβατική ιατρική περίθαλψη δεν ήταν για εκείνους αρκετή.

Πριν οποιαδήποτε ενέργεια, οι ασθενείς επισκέπτονταν τα λουτρά. Έπρεπε να πλύνουν το σώμα τους, αλλά και να χαλαρώσουν. Αν η περίσταση το απαιτούσε, έμεναν δύο ή τρεις μέρες στο Ασκληπιείο και ακολουθούσαν μία ειδική διατροφή στην οποία πιθανότατα περιελάμβαναν και οπιούχα σκευάσματα.* Παράλληλα παρακολουθούσαν θεατρικές παραστάσεις και θυσίαζαν στους θεούς. Αν έχετε επισκεφθεί κάποιο από τα Ασκληπιεία που έχουν διασωθεί, θα διαπιστώσετε πως και μόνο η διαμονή σε ένα όμορφο φυσικό περιβάλλον με μπάνιο, θέατρο και ελαφριά τροφή είναι η μισή θεραπεία για κάποια περιστατικά.

Όταν ερχόταν η ώρα, οι ικέτες έμπαιναν στο άβατον. Εκεί έστρωναν το δέρμα του ζώου  που είχαν θυσιάσει, ξάπλωναν και περίμεναν την νύχτα που θα τους χάριζε το θεραπευτικό όνειρο. Στο κέντρο του χώρου δέσποζε το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Ασκληπιού, που κρατούσε το ραβδί του.** Έψελναν στον θεό και τον παρακαλούσαν να τους θεραπεύσει κατά τη διάρκεια του ύπνου. Ο ιερέας έμπαινε στο άβατο και έκανε επικλήσεις προς τον θεό, με λόγια που οι άλλοι δεν κατανοούσαν. Όταν εκείνος έφευγε, άρχιζε ν’ ακούγεται από μακριά μία μελωδία από αυλό και κρουστά, τόσο ήπια και αργόσυρτη, που σύντομα οι ασθενείς βυθίζονταν σε έναν γλυκό, αλλά βαθύ ύπνο. Τότε, έμπαιναν μέσα οι θεραπευτές και πιθανότατα φρόντιζαν αθόρυβα τους ασθενείς. Έκαναν εντριβές σ’ εκείνους που υπέφεραν από μυοσκελετικούς πόνους ή καθάριζαν τα τραύματα και τις πληγές. Στο τέλος, άφηναν μέσα στο άβατο τα ιερά φίδια του Ασκληπιού, τους παρείες, να τριγυρνούν ανάμεσα στους ασθενείς.

Καταλαβαίνετε τι όνειρα έβλεπαν οι ασθενείς! Τα χέρια του θεού άγγιζαν το σώμα και τις πληγές τους. Άλλοτε, ο ίδιος ο θεός στεκόταν μεγαλοπρεπής από πάνω τους κρατώντας το ραβδί του, ακριβώς όπως στεκόταν το άγαλμά του. Σε μία από τις πινακίδες της Επιδαύρου μία κοπέλα ονόματι Αμβροσία περιγράφει την εμπειρία της:

«Η Αμβροσία από την Αθήνα, από το ένα μάτι τυφλή, ήρθε ως ικέτις στον θεό. Περιδιαβαίνοντας τον ναό χλεύαζε κάποιες ιάσεις, γιατί δεν μπορούσε να τις πιστέψει. Της φαινόταν αδύνατον, ένας παράλυτος ή ένας τυφλός να θεραπεύεται απλώς από ένα όνειρο. Όταν κοιμήθηκε είδε το εξής όνειρο: Σαν να στεκόταν δίπλα της ο θεός και να της είπε πως θα την θεραπεύσει. Ζήτησε όμως ως πληρωμή να αφιερώσει στον ναό ένα γουρούνι από ασήμι ως ενθύμιο της απιστίας της. Αφού είπε αυτό έσκισε το άρρωστο μἀτι και έχυσε μέσα ένα φάρμακο. Το πρωί η Αμβροσία εξήλθε υγιής».

Από τα όνειρα που είδε ο καθένας, οι ιερείς αποφάσιζαν την αγωγή την επόμενη μέρα. Οι πιο τυχεροί ήταν εκείνοι που είχαν δει στον ύπνο τους τα ιερά ζώα του Ασκληπιού, έναν πετεινό ή έναν σκύλο. Από τις επιγραφές, στις οποίες εξιστορεί ο κάθε ασθενής τη διαδικασία και το αποτέλεσμα που είχε στην περίπτωσή του, γνωρίζουμε ότι ακόμα και χρόνιες ασθένειες θεραπεύονταν με τον τρόπο αυτό. Και φυσικά, σε αυτές τις περιπτώσεις, ο ασθενής δεν αμελούσε να αφιερώσει κάτι στον ναό σε ένδειξη ευγνωμοσύνης.

Άλλα διάσημα Ασκληπιεία

Σε όλη την Ελλάδα υπήρχαν εκατοντάδες ασκληπιεία. Εκείνα όμως που έγιναν διάσημα για την αποτελεσματικότητά τους ήταν της Κω, της Τρίκκης, της Περγάμου και της Αθήνας.

Στην Κω πριν από την εγκατάσταση του Ασκληπιού, στον λόφο που βρίσκεται το αρχαίο θεραπευτήριο, υπήρχε ιερό αφιερωμένο στον θεραπευτή δαίμονα Παιήονα, και του Απόλλωνα. Το Ασκληπιείο άκμασε τον 4ο αι. και παρείχε περισσότερο ιατρικές, παρά ψυχοθεραπευτικές υπηρεσίες.

Η Πέργαμος ήταν ελληνική πόλη στα παράλια της Μ. Ασίας. Το Ασκληπιείο της ιδρύθηκε τον 4ο αι. Π.Κ.Χ από κάποιον που θεραπεύτηκε στην Επίδαυρο κι ήθελε να εξαπλώσει τη λατρεία του θαυματουργού θεού. Εκτός από τις κύριες εγκαταστάσεις διέθετε θέατρο και σπουδαία βιβλιοθήκη. Σε αυτό το ασκληπιείο εκπαιδεύτηκε ο διάσημος γιατρός του 2^ου αι. Κ.Χ Κλαύδιος Γαληνός.

Η αρχαία Τρίκκη (σημερινά Τρίκαλα) είναι η περιοχή της Θεσσαλίας όπου γεννήθηκε ο Ασκληπιός. Ο Όμηρος αναφέρει πως οι γιοι του, Μαχάων και Ποδαρείλιος, που ήταν επίσης θεραπευτές, ήταν επικεφαλής των πλοίων που έστειλε η πόλη αυτή στον τρωικό πόλεμο. Μία συνοικία των σύγχρονων Τρικάλων είναι χτισμένη επάνω από το Ασκληπιείο.

Από την Τρίκκη, η λατρεία του Ασκληπιού διαδόθηκε στην Αθήνα. Το Ασκληπιείο των Αθηνών ιδρύθηκε το 420 Π.Κ.Χ. και λειτούργησε περίπου χίλια χρόνια. Στα τέλη του 5ου αι. Κ.Χ. το Ασκληπιείο καταστράφηκε ολοσχερώς και στη θέση του ανεγέρθηκε χριστιανικός ναός αφιερωμένος στους θεραπευτές του χριστιανισμού, τους Αγίους Αναργύρους.

Πρόταση

Εκτός από τα διάσημα αυτά Ασκληπιεία, σας προτείνουμε ένα ακόμα, το οποίο ίσως δεν βρίσκεται στη λίστα του ταξιδιωτικού σας πράκτορα. Βρίσκεται στην αρχαία Γόρτυνα της Αρκαδίας (αρχική φωτογραφία). Η αρχαία πόλη ήταν χτισμένη δίπλα από ένα πανέμορφο ποτάμι, τον Λούσιο. Από εκεί περνούσαν οι αρχαίοι αθλητές της Σπάρτης που πήγαιναν να αγωνιστούν στην Ολυμπία. Ανάμεσα στους χώρους ταφής και τα απομεινάρια των δημόσιων κτιρίων, βρίσκονται και τα ερείπια του Ασκληπιείου της πόλης, το οποίο περιλαμβάνει και ιαματικά λουτρά. Ο ναός του θεραπευτή γιατρού ήταν τόσο ξακουστός, που ακόμα και ο Αλέξανδρος τον επισκέφτηκε το 335 π.Κ.Χ. και του αφιέρωσε τον θώρακα και το δόρυ του. Μπορεί τα απομεινάρια να είναι πενιχρά, σας υπόσχομαι όμως πως η εμπειρία που θα αποκομίσετε από τη βόλτα σας σε αυτό το περιβάλλον είναι ανεκτίμητη!

Η κληρονομιά του Ασκληπιού

Ο Ιπποκράτης, ο «πατέρας της ιατρικής» ήταν απόγονος ιερέων του Ασκληπιού. Τόσο ο παππούς του όσο και ο πατέρας του ήταν ιερείς στο Ασκληπιείο της Κω και πίστευαν πως η οικογένειά του καταγόταν από τον ίδιο το Ασκληπιό. Από τις επιγραφές των ασθενών, που ήταν το πρώτο και μοναδικό αρχείο ιατρικών ιστορικών της εποχής, συγκέντρωσε τις πληροφορίες για συγγράμματά του. Προσθέτοντας τα σχόλιά του και την εμπειρία του, ο Ιπποκράτης έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης ιατρικής.

Ο σπουδαιότερος γιατρός του ρωμαϊκού κόσμου, ο Γαληνός ακόλουθος του Ασκληπιού από την Πέργαμο. Ταξίδεψε και δίδαξε σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και μετά επέστρεψε στη Ρώμη ως ιδιωτικός ιατρός, ακόμα και αυτοκρατόρων. Ο Γαληνός συστηματοποίησε μία εκλογικευμένη ιατρική πρακτική που πατούσε στην κληρονομιά του Ιπποκράτη. Δεν είναι συναρπαστική η αναζήτηση των απαρχών της σύγχρονης επιστήμης?

* Η βακτηρία του Ασκληπιού με το φίδι που ελίσσεται επάνω της , είναι σήμερα το σύμβολο της ιατρικής σχεδόν παγκοσμίως. Η ράβδος συμβολίζει την σταθερότητα και το τυλιγμένο γύρω της φίδι, την μακροβιότητα και την αναγέννηση.

**Νηπενθές ήταν η ελληνική ονομασία του οπίου. Η λέξη συντίθεται από το νη- που δηλώνει άρνηση και το πένθος. Δηλαδή, είναι η ουσία που απαλλάσσει από το πένθος, από τη θλίψη, τον πόνο.

ΠΗΓΗ grethexis