«Οι Τούρκοι την βίαζαν και οι άλλοι φώναζαν ‘σκότωσέ την τη σκύλα την Ελληνίδα'» – Φωτογραφίες και μαρτυρίες από την κόλαση των Σεπτεμβριανών

Ιλιάνα Κουλαφέτη
Από το xronografos
 

6 Σεπτεμβρίου 1955. Λίγο μετά το απόγευμα, η ήρεμη ζωή των κατοίκων της Πόλης, αναποδογυρίστηκε μόλις οι εφημεριδοπώληδες έριξαν το σύνθημα στα πρωτοσέλιδα της ημέρας: «Βάλανε φωτιά στο σπίτι του πατέρα μας, Κεμάλ Αατατούρκ». Η καλά στημένη προβοκάτσια που είχε χρηματοδοτηθεί από την τουρκική κυβέρνηση, στοίχισε εκείνη τη μέρα τη ζωή σε 30 Έλληνες, τραυμάτισε εκατοντάδες άλλους, βίασε περί τις 2000 γυναίκες και λεηλάτησε χιλιάδες περιουσίες.

Η αφορμή

Στις 3 Σεπτεμβρίου η γυναίκα του Τούρκου Προξένου στην Θεσσαλονίκη κάλεσε έναν Έλληνα φωτογράφο και του ζήτησε να φωτογραφήσει τον περίβολο του Προξενείου, το οποίο στεγάζεται δίπλα σε παλιό σπίτι, στο οποίο υποτίθεται ότι γεννήθηκε ο Μουσταφά Κεμάλ. Τις φωτογραφίες τις ζήτησε ως «ενθύμιο», διότι την επομένη θα αναχωρούσε για Τουρκία.

Τα μεσάνυκτα της 5ης προς 6η Σεπτεμβρίου μια βόμβα εξερράγη στον κήπο του τουρκικού Προξενείου, η οποία προκάλεσε μικρές ζημιές σε υαλοπίνακες στην παρακείμενη «οικία του Κεμάλ». Η βόμβα, όπως εξακριβώθηκε από τις έρευνες που διεξήγαγαν οι ελληνικές αρχές και όπως απεδείχθη αργότερα στην δίκη των πρωταιτίων των γεγονότων το 1961 στην νήσο Yassιada (Πλάτη), μεταφέρθηκε από την Τουρκία από Τούρκο πράκτορα (Έλληνα υπήκοο από την Κομοτηνή) και τοποθετήθηκε από τον Τούρκο κλητήρα του Προξενείου.
Στις 4:00 το απόγευμα η τουρκική εφημερίδα İstanbul Ekspres κυκλοφόρησε σε έκτακτη έκδοση και δημοσίευσε τις φωτογραφίες της συζύγου του Τούρκου Προξένου φρικτά παραποιημένες, με τέτοιο τρόπο ώστε να δίδεται η εντύπωση ότι στο σπίτι του «πατέρα των Τούρκων» είχε σημειωθεί μια τεράστια έκρηξη από βόμβα που είχαν τοποθετήσει οι Έλληνες. Το γεγονός αυτό έδωσε το έναυσμα για την έναρξη των πρωτοφανούς αγριότητας των οργανωμένων ανθελληνικών ταραχών στην Κωνσταντινούπολη.

«Ο πατέρας βγήκε έξω κι έσπασε την επιγραφή »Αναστάσιος Κυριακίδης» από το μπακάλικο που υπήρχε στο ισόγειο του σπιτιού μας. Πρόδιδε ότι υπάρχουν Ελληνες εκεί. Επειτα ανέβηκε στη στέγη με ένα ακουαφόρτε και είπε: Αμα είναι να μπουν, να κάνω κι εγώ κάτι. Εμείς στην αρχή δεν καταλαβαίναμε. Μα η μεγαλύτερη αδελφή μου, που ήταν τότε 12 ετών, έτρεμε ολόκληρη […]έπειτα πήγαμε στα νοσοκομεία να ψάξουμε τους συγγενείς. Εκεί όταν είδαν την αδελφή μου, μας είπαν ότι είχε πάθει έμφραγμα, δώδεκα χρονών παιδί, από τον φόβο της… Και τελικά πέθανε την επόμενη μέρα… ». Θεοδώρας Ντομπρίλα- Φωτογιαννοπούλου

…και η αιτία

Ωστόσο, η καλά αυτή στημένη προβοκάτσια δεν ήταν ο πραγματικός λόγος, αλλά η αφορμή. Γιατί στην πραγματικότητα, αυτό που ενοχλούσε πολύ την τουρκική κυβέρνηση ήταν η ύπαρξη των χριστιανικών μειονοτήτων στην Πόλη και δη των ελληνικών. Έτσι, η έναρξη του εθνικοπαλευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ, υπήρξε η τέλεια αιτία για να αποτελειώσουν οι εθνικιστές της Τουρκίας, ό,τι ξεκίνησαν οι Νεότουρκοι το 1914.

Την ημέρα των γεγονότων φορτηγά και λεωφορεία κατέφθασαν από την Θράκη και από τα ανατολικά χωριά στην Πόλη με όχλους διαδηλωτών που ήταν εφοδιασμένοι με ρόπαλα, αξίνες και πολλά εργαλεία. Μόλις δόθηκε το σύνθημα, οι διαδηλωτές ξεχύθηκαν στους δρόμους και καθοδηγούμενοι από τους νέους της κάθε γειτονιάς, χτυπούσαν τις πόρτες των Ρωμιών και, αφού τους πετούσαν έξω με τις πιτζάμες, λεηλατούσαν ότι έβρισκαν. – Από το βιβλίο του Σίμου Βαφειάδη, «Ένας Πολίτης θυμάται». Εκδόσεις Τσουκάτου

Τον Αύγουστο του 1955, οι Βρετανοί που ήθελαν να μετατρέψουν το κυπριακό από θέμα αποικιοκρατίας σε θέμα ελληνοτουρκικής διαμάχης, για να διατηρεί ρόλο «γεφυροποιού». Την ίδια περίοδο εξαιρετικά αρνητικό κλίμα στην Τουρκία εις βάρος της εκεί διαβιούσας ελληνικής ομογένειας. Κατηγορείτο –ψευδώς– από τον τουρκικό Τύπο ότι με εράνους χρηματοδοτούσε τους Ελληνοκυπρίους. Οι «Ρωμιοί» (όπως αποκαλούνται στην τουρκική οι Έλληνες ομογενείς στην Κωνσταντινούπολη) ταυτίζονταν σκοπίμως με τους «Ρωμιούς» της Κύπρου.

Όπως τα είχαν οργανωμένα όλα τα γκρουπ των διαδηλωτών τα συνόδευαν αστυνομικοί, για να μην γίνουν επεισόδια, μόνο τους επέτρεπαν να σπάσουν και να ρημάξουν. (…) Είχε διαδοθεί το σλόγκαν: «Σήμερα την περιουσία σας και αύριο τη ζωή σας. – Από το βιβλίο του Σίμου Βαφειάδη, «Ένας Πολίτης θυμάται». Εκδόσεις Τσουκάτου

«Μερικά έκτροπα στην Άγκυρα θα μας βόλευαν»

Την ώρα του συνεδρίου, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών έστειλε τηλεγράφημα στην Άγκυρα, ζητώντας να γίνουν συλλαλητήρια στην Τουρκία για το Κυπριακό, που θα ισχυροποιούσαν την αδύνατη θέση του. Είχε προηγηθεί η παρατήρηση Βρετανού διπλωμάτη, ένα χρόνο πριν από τα Σεπτεμβριανά, σύμφωνα με την οποία «μερικά έκτροπα στην Άγκυρα θα μας βόλευαν».

Ο αγώνας των Κυπρίων για απελευθέρωση και Ένωση και ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος ήταν οι «υπεύθυνοι» για το εθνικιστικό ντελίριο των Τούρκων.

«Ο νεκρός τού ολίγον προ των γεγονότων αποβιώσαντος Νικολάου Ηλιάσκου εξήχθη από τον τάφον και επί του φερέτρου κατηνέχθησαν πλείονα πλήγματα μαχαίρας»!..

Η νύχτα των Κρυστάλλων

Στις 05:00 το απόγευμα, ο μαινόμενος όχλος χιλιάδων Τούρκων, πολλοί εκ των οποίων είχαν φτάσει στην Πόλη τις προηγούμενες μέρες από τα βάθη της Ανατολής, ξεχύθηκε στους δρόμους της Πόλης φωνάζοντας συνθήματα, κρατώντας μαχαίρια και άδειες κορνίζες.
Με στρατιωτική πειθαρχία κινούμενος ο τουρκικός όχλος, ο οποίος ανερχόταν σε δεκάδες χιλιάδες άτομα, κινήθηκε κατά παντός του ελληνικού.

Στην Ιερά Μονή της Ζωοδόχου Πηγής, γνωστή σαν Βαλουκλιώτισσα, οι
αστυνομικοί και ο νυχτοφύλακας πού υποτίθεται ότι τη φύ­λαγαν, καθοδήγησαν τον όχλο στην καταστροφή και στη λεηλασία του ιστορικού Μοναστη­ρίου. Και οι τρεις μοναχοί πού βρισκόταν τη νύχτα της 6ης Σεπτεμβρίου στο Μοναστήρι είτε θανατώθηκαν είτε βασανίστηκαν. Ό 90χρονος μοναχός Χρύσανθος Μαντάς βρήκε τραγικό θάνατο μέσα στις φλόγες της φωτιάς πού άναψαν για να τον κάψουν. Ό 6Οχρονος ηγούμενος, επίσκοπος Παμφιλίου Γεράσιμος, βασανίστηκε και τραυματίστηκε βαρεία στο κεφάλι. Ό 35χρονος ιερέας Ευάγγελος χτυπήθηκε καί βασανίστηκε. Ό όχλος απαιτούσε τη σταύρωση του πού τελικά δεν έγινε, γιατί οι διαδηλωτές ήθελαν να απολαύ­σουν μία αργή καί σαδιστική σταύρωση, αλλά καθυστέρησαν πολύ, τους πρόλαβε ο Στρατιωτικός Νόμος πού κηρύχτηκε τα μεσάνυχτα καί φοβήθηκαν τις συνέπειες του.

Μέσα μια νύχτα τα πάντα καταστράφηκαν ολοσχερώς 1004 σπίτια, ενώ άλλα περίπου 2500 υπέστησαν εκτεταμένες ζημιές. Καταστράφηκαν επίσης 4348 καταστήματα, 27 φαρμακεία, 26 σχολεία, 5 πολιτιστικοί σύλλογοι, οι εγκαταστάσεις 3 εφημερίδων, 12 ξενοδοχεία, 11 κλινικές, 21 εργοστάσια, 110 ζαχαροπλαστεία και εστιατόρια, 73 εκκλησίες, ενώ συλήθηκαν πάρα πολλοί τάφοι σε 2 κοιμητήρια, καθώς και οι τάφοι των πατριαρχών στην Μονή Βαλουκλή. Επίθεση δέχτηκαν και ένας μικρός αριθμός αρμενικών και εβραϊκών περιουσιών, ορισμένες αρμενικές εκκλησίες και μια εβραϊκή συναγωγή.

«Στο Γενή Σεχίρ, ώρα 7 το απόγευμα μέσα στη μέση του δρόμου, ο όχλος περικύκλωσε ένα κοριτσάκι 6 ετών, το παρέδωσε σ’ έναν ημιπαράφρονα χαμάλη γνωστό ως «γορίλα» κι εκείνος, παρουσία δύο χιλιάδων ατόμων, το βίασε επανειλημμένα, ενώ το πλήθος ούρλιαζε: «Αυτά παθαίνουν οι Έλληνες…Σκότωσέ την, σκότωσέ την τη σκύλα την Ελληνίδα!..» δημοσιογράφος Γ. Καράγιωργας

Ξεκινώντας από τον κεντρικό δρόμο του Πέραν στο κέντρο της Κωνσταντινούπολης (Istiklal Caddesi), προχώρησαν συστηματικά σε λίγες ώρες στην καταστροφή ελληνικών περιουσιών σε μία περιοχή περίπου 40 τετραγωνικών χιλιομέτρων στον Βόσπορο, στην ασιατική ακτή, στα Πριγκηπόννησα έως τον Αγιο Στέφανο, εκεί όπου είναι σήμερα το αεροδρόμιο «Κεμάλ Ατατούρκ». Οι δυνάμεις ασφαλείας, όταν δεν συμμετείχαν στο πογκρόμ, παρακολουθούσαν αδιάφορες τα τεκταινόμενα. Έκτροπα έγιναν και εις βάρος του ελληνικού προξενείου και των Ελλαδιτών που υπηρετούσαν ως αξιωματικοί στο στρατηγείο του ΝΑΤΟ στη Σμύρνη. Αρκετές ώρες μετά την έναρξη των επιθέσεων κι ενώ η καταστροφή είχε πλέον συντελεσθεί, η τουρκική κυβέρνηση διέταξε την επιβολή στρατιωτικού νόμου στην Κωνσταντινούπολη, στην Αγκυρα και στη Σμύρνη. Ως υπεύθυνοι για τις ταραχές υποδείχθηκαν οι κομμουνιστές.

Ένα ακόμη περιστατικό ανάμεσα στα πολλά, όπως ο ίδιος ο γιατρός αναφέρει, ήταν και η περίπτωση μίας αξιοπρεπούς, αριστοκρατικής εμφάνισης κυρίας κάποιας ηλικίας, που ήρθε στο νοσοκομείο, μισολιπόθυμη, κλαίγοντας, με σοβαρή αιμορραγία από τα γεννητικά όργανα. Είχαν μπει στο σπίτι της και την είχαν κακοποιήσει άγρια βάζοντας το χέρι τους μέσα στα γεννητικά της όργανα τα οποία είχαν σχίσει. – Από το βιβλίο του Στέλιου Χ. Αντωνιάδη, «Η Πόλη που με ακολουθεί». Εκδόσεις Τσουκάτου

Ο ευνοηθείς μουσουλμάνος φοιτητής και η βόμβα στο τουρκικό προξενείο

Πρωταγωνιστής στην έκρηξη που έγινε στο κτίριο του τουρκικού προξενείου Θεσσαλονίκης ήταν ο φοιτητής Χατζή Αχμέτ Οκτάι Εγκίν, μουσουλμάνος από την Κομοτηνή. Η περίπτωσή του είναι ενδεικτική της παθογενούς σχέσεως του ελληνικού πολιτικού συστήματος και της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης. Ο πατέρας του Εγκίν, ο Φαΐκ, ήταν ιεροδιδάσκαλος και εξέχον μέλος του τουρκόφρονος τμήματος της μειονότητας. Είχε εκλεγεί βουλευτής στον νομό Ροδόπης την περίοδο 1946-50 με το κόμμα των Φιλελευθέρων.

Στα Σεπτεμβριανά καταστρέφεται το 90% των πνευματικών αξιών της ελληνικής Κωνσταντινουπόλεως. Τα θύματα δεν ξεπερνούν το 0,0173% του ελληνικού πληθυσμού που απαρτίζει το 0,691% του πληθυσμού της Τουρκίας. Κατά την διάρκεια των επεισοδίων παραβιάζεται ολόκληρος ο Τουρκικός Ποινικός Κώδικας. – Από το βιβλίο του Βασίλη Κυρατζόπουλου « Η άγραφη Γενοκτονία». Εκδόσεις Τσουκάτου

Λόγω της ιδιότητας του πατέρα, ο Εγκίν είχε τύχει σκανδαλώδους ευνοϊκής μεταχείρισης τόσο από την Τουρκία όσο και από την Ελλάδα. Είχε εισαχθεί άνευ εξετάσεων στη Νομική Σχολή Θεσσαλονίκης και ήταν ταυτοχρόνως υπότροφος και του ελληνικού και του τουρκικού κράτους. Περίπου τότε στρατολογήθηκε από την Υπηρεσία Εθνικής Ασφαλείας της Τουρκίας (Milli Emniyet Hizmeti), προκάτοχο της ΜΙΤ.

«Μόλις δόθηκε το σύνθημα της επιθέσεως, κύματα όχλου μπήκαν στην εκκλησία, για να την καταστρέψουν. Μέσα όμως βρισκόταν εκείνη την στιγμή ο αρχιδιάκονος, ο οποίος επιχείρησε να τους εμποδίσει. Οι Τούρκοι άρχισαν να τον ξυλοκοπούν και να προσπαθούν να του βγάλουν τα ράσα. Ο αρχιδιάκονος αντέστη, αλλά υπέκυψε. Από τις φωνές, τα ουρλιαχτά και την φασαρία ανησύχησε η μητέρα του ιερωμένου κι έντρομη έτρεξε στην εκκλησία. Το πλήθος την εκύκλωσε και άρχισε να την κτυπά, ενώ πιο πέρα ο γιος της δεμένος πισθάγκωνα σε μια καρέκλα μετεφέρετο από το πλήθος στην έξοδο. Εκεί αφού τον άφησαν, ανέθεσαν σε έναν αλήτη να τον ξυρίσει χωρίς σαπουνάδα. Όταν τον εξύρισαν, τον μετέφεραν στο καμπαναριό από κάτω και του καναν περιτομή. Ύστερα τον άφησαν εξαντλημένο και αιμορραγούντα»!.. δημοσιογράφος Γ. Καράγιωργας

Ο Εγκίν είχε παραλάβει τους δυναμίτες και είχε καθοδηγήσει ως προς την τοποθέτησή τους τον φύλακα του προξενείου, Χασάν Ουτσάρ Μεχμέτογλου, επίσης μουσουλμάνο από την Κομοτηνή. Οι δύο Ελληνες μουσουλμάνοι συνελήφθησαν από τις ελληνικές αρχές και παρέμειναν φυλακισμένοι επί εννέα μήνες. Ως ηθικοί αυτουργοί της βομβιστικής ενέργειας είχαν θεωρηθεί οι γενικοί πρόξενοι της Τουρκίας στη Θεσσαλονίκη και στην Κομοτηνή.

Την κατάσταση την επομένη της 7ης Σεπτεμβρίου είναι δύσκολο να την περιγράψει κανείς. Η μεγάλη οδός του Πέρα, σημαιοστολισμένη, με καταστήματα καμένα, καταστραμμένα, βιτρίνες σπασμένες, έπιπλα και υφάσματα κομμένα, χυμένα στους δρόμους, έδινε την εντύπωση ότι είχε δεχθεί εχθρική επίθεση. Όλα τα ζαχαροπλαστεία – τα περισσότερα ελληνικά – ήταν εντελώς καταστραμμένα, τα κοσμηματοπωλεία αδειανά. Στα καταστήματα ρουχισμού και τροφίμων ό,τι δεν μπορούσαν να πάρουν το είχαν πετάξει στον δρόμο. Δεν μπορούσε κανείς να περάσει, αφού και οι δύο πλευρές του δρόμου είχαν βουνά ολόκληρα από εμπορεύματα. (…) Ένας πολίτης θυμάται, Σίμος Βαφειάδης

Τον Ιούνιο του 1956, οι κατηγορίες εναντίον των δύο Τούρκων διπλωματών κρίθηκαν αβάσιμες. Παράλληλα, οι δύο Ελληνες μουσουλμάνοι αφέθησαν ελεύθεροι μέχρι την εκδίκαση της υπόθεσής τους επειδή εκρίθη ότι δεν ήσαν ύποπτοι φυγής. Η εξέλιξη οφειλόταν στο γεγονός ότι οι πρωθυπουργοί των δύο κρατών συμφώνησαν ατύπως να διευθετήσουν το ζήτημα της βομβιστικής ενέργειας, με αντάλλαγμα την ψήφιση νόμου στην Τουρκία για την παροχή αποζημιώσεων στα θύματα των Σεπτεμβριανών.

Ακούστηκαν και άλλες ιστορίες όπως αυτών που είχαν ελληνικές σημαίες στο σπίτι τους, τις οποίες έκοψαν σε μικρά- μικρά κομματάκια και τις έφαγαν, του Τούρκου αστυνομικού που προσπαθώντας να σώσει ένα ελληνικό ρεστοράν έφαγε άγριο ξύλο κτλ. Μία ενδιαφέρουσα και κωμικοτραγική είναι αυτή του Έλληνα μπακάλη. Σε μία γειτονιά της Πόλης υπήρχαν διαγώνια στους ίδιους δρόμους. Το ένα άνηκε σε Τούρκο και το άλλο σε Έλληνα. Όταν ο Έλληνας έμαθε το τι γίνεται έκλεισε το μαγαζί του αλλά και όντας πονηρός άλλαξε τις πινακίδες των δύο μπακάλικων (το άλλο είχε κλείσει πιο μπροστά). Το αποτέλεσμα ήταν να καταστραφεί ολοσχερώς το τουρκικό μπακάλικο και να μείνει το δικό του άθικτο. Αξίζει δε να αναφερθεί ότι γενικότερα καταστράφηκαν και όσα μαγαζιά είχαν πινακίδες σε ξένη γλώσσα, Αγγλική, Γαλλική γιατί νόμιζαν ότι είναι γράμματα ελληνικά. Μία άλλη περίπτωση είναι το Αρμένη γιατρού Παπαζιάν η οποία ήταν η αιτία να καταστροφής του ιατρείου του γιατί νόμιζαν ότι έχει σχέση με παπά. – Από το βιβλίο του Στέλιου Χ. Αντωνιάδη, « Η Πόλη που με ακολουθεί». Εκδόσεις Τσουκάτου

Ο υπόδικος Οκτάι Εγκίν διέφυγε στην Τουρκία, με τη βοήθεια του Τούρκου προξένου Κομοτηνής. Εργάσθηκε για πολλά χρόνια στις υπηρεσίες ασφαλείας και πληροφοριών της Τουρκίας. Ελαβε ενεργό μέρος στις απελάσεις ομογενών από την Τουρκία το 1964. Το 1991 διορίσθηκε νομάρχης στη Νεάπολη/Νεβ Σεχίρ της Καππαδοκίας.

Πληροφορίες: Αγγελος Μ. Συρίγος, Τα Σεπτεμβριανά, Καθημερινά 2014

ΠΗΓΗ  xronografos