Ο Γεώργιος Προκοπίου και η Μικρασιατική Εκστρατεία

Του Σπύρου Γεωργίου

Τα πρώτα κινηματογραφικά τεκμήρια για τη Μικρασιατική Εκστρατεία ήταν τα «Ελληνικά Επίκαιρα», που προβάλλονταν τότε στους κινηματογράφους, πριν την έναρξη των ταινιών· αποσκοπούσαν στην ενημέρωση του κοινού για την ελληνική και τη διεθνή επικαιρότητα. «Ο Προκοπίου μαζί με τον Hepp και τους αδελφούς Γαζιάδη, ιδιαίτερα τον Δημήτρη (σημειώνει η Κ. Καλούδη) είναι από τους πρώτους οπερατέρ που ακολούθησαν τον ελληνικό στρατό στη Μικρά Ασία, κατέγραψαν με τη μηχανή τους απλές σκηνές, αλλά και συγκλονιστικά γεγονότα, ιστορικά ντοκουμέντα, και τα έστειλαν στην Ελλάδα για να προβληθούν στις κινηματογραφικές αίθουσες ως “Επίκαιρα”».1
Στον Γεώργιο Ανδρέα Προκοπίου (Σμύρνη 1876 – Αργυρόκαστρο 1940), που ήταν ο μόνος Μικρασιάτης ζωγράφος / φωτογράφος και είχε διακριθεί στους μακεδονικούς Πολέμους, είχε ανατεθεί η αποστολή, «έπειτα από παραγγελία του

στρατηγού Λεωνίδα Παρασκευόπουλου, να απαθανατίσει από την πρώτη γραμμή τα γεγονότα της Μικρασιατικής Εκστρατείας μέσω της ζωγραφικής του, της φωτογραφίας και της κινηματογράφησης.»2 Κινηματογράφησε λοιπόν τις επιχειρήσεις στο μικρασιατικό μέτωπο (με αυταπάρνηση & τόλμη) και κάλυψε όλο το δράμα της Μικρασίας σε 14.000 περίπου μέτρα ταινίας που γύρισε.
Ο Γ. Προκοπίου παρέμεινε στη Σμύρνη και κινηματογράφησε την καταστροφή της. Όταν μπήκαν οι Τούρκοι στην πόλη, συνελήφθη, φυλακίστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο. Ωστόσο: «[…]Μόλις συνήλθαν από την παραζάλη του ερυθρού θριάμβου τους, θέλησαν να απαθανατίσουν το μεγαλείο τους με τον φωτογραφικό φακό και τα τελάρα με τις μπογιές. Ηνάγκασαν λοιπόν τον Γ. Προκοπίου να ζωγραφίζει τον Κεμάλ και τους γύρω του, ενώ ο ίδιος φρόντιζε μεθοδικώς να προετοιμάσει την φυγή του, αλλά και να διασώσει το έργο του. Βρήκε αρωγούς καθολικούς ιερείς και ξένους διπλωμάτες που πιστοποιούσαν ότι είναι Φράγκος (κι έτσι) μετά από τέσσερεις μήνες κατόρθωσε να διαφύγει και προ παντός να διασώσει το έργο του έχων συνείδηση της αξίας του.»3
Μας παραδίδει ο δημοσιογράφος Κώστας Αθάνατος (Κωνσταντίνος Καραμούζης) για τον Γιώργο Προκοπίου: «Υπήρξεν ο άγγελος των εθνικών μας κειμηλίων. Από τον κατακλυσμόν της Σμύρνης, μεσ’ από τον σωρόν των πτωμάτων και των ερειπίων, εξέφυγε μία ιερά κιβωτός, γεμάτη απ’ όλα τα εθνικά μας σκεύη, διέσχισε το Αιγαίον και ήλθε να εναποθέση τα πολύτιμά της εις μίαν γωνίαν της Αττικής ακτής, μαζί με την προσευχήν της ευλαβείας της προς τον καλόν Θεόν της Ελλάδος.»4 Το 1924, η ελληνική κυβέρνηση, αναγνωρίζοντας τις σπουδαίες υπηρεσίες του στην πατρίδα, του απένειμε μετάλλιο Στρατιωτικής Αξίας.
Στους σχετικούς με τη Μικρασιατική Εκστρατεία 70 περίπου πίνακες που παρουσίασε στην Αθήνα -και μάλιστα σε δημοσίευμα στο «Ελεύθερον Βήμα» στις 28/12/1928- αναφέρονται τα εξής: «Χθες το απόγευμα ο Πρόεδρος της Κυβερνήσεως κ. Βενιζέλος συνοδευόμενος υπό των υπουργών κ.κ. Γόντικα και Βουρλούμη, των υφυπουργών Παπαδάτου και Δοξιάδου και άλλων πολιτικών προσώπων επεσκέφθη την έκθεσιν του ζωγράφου κ. Γ. Προκοπίου εις την αίθουσαν “Παρνασσός”. Ο κ. Πρόεδρος παρέμεινεν αρκετήν ώρα εν τη αιθούση της εκθέσεως περιεργαζόμενος με πολύ ενδιαφέρον τους πίνακες του Σμυρναίου καλλιτέχνου και αφού τον συνεχάρη θερμότατα, ηγόρασε εν τέλει τον “Σαλπιγκτήν” από την σειρά των ιστορικών έργων, ως ανάμνησιν της εξαιρετικής αυτής εργασίας, η οποία τιμά την ελληνικήν τέχνην και ψυχήν.»5 Παρόλα αυτά: «την ταινία του δεν μπόρεσε να τη δείξει εκείνη την εποχή. Τα πνεύματα ήταν πολύ οξυμένα και διάφοροι λόγοι πολιτικής σκοπιμότητας απαγόρευαν την έξαψη των παθών. Έτσι, μερικά μόνο αποσπάσματα από τη μεγάλη ταινία του Προκοπίου προβλήθηκαν γύρω στα 1923 και 1924.»6
Το 1953, προβλήθηκαν αποσπάσματά της στο κοινό της Κινηματογραφικής Λέσχης Αθηνών και συγχρόνως έγινε ανακοίνωση στο Διεθνές Συμβούλιο των Ιστορικών Κινηματογράφου. Στη συνέχεια, ο γιος του, Άγγελος Προκοπίου (Αισθητικός, Καθηγητής & Ιστορικός Τέχνης): «θα δανείσει στον οπερατέρ και σκηνοθέτη Βασίλη Μάρο μέρος του υλικού της πολύτιμης ταινίας του πατέρα του και θα τον παροτρύνει, γράφοντας και το σενάριο, στη δημιουργία του μεγάλου ντοκιμαντέρ, Η τραγωδία του Αιγαίου. Σ’ αυτή την ταινία θα ενσωματωθούν, μαζί με αποσπάσματα του Προκοπίου, και άλλα επίκαιρα, από την εποχή 1912-1945. Η ταινία καταγράφει συνταρακτικές σκηνές από την υποχώρηση […] και όλα αυτά τα κομμάτια διασώζονται στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος.»7
Το 1940, με το ξέσπασμα του ελληνοϊταλικού πολέμου, ο άοκνος Γεώργιος Προκοπίου, παρά την ηλικία του, παρά τις αντιρρήσεις της οικογένειάς του και το σοβαρό πρόβλημα υγείας που αντιμετώπιζε, κατάφερε να αποσπάσει ειδική άδεια, η οποία του επέτρεπε να βρεθεί, ξανά, στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Πέθανε από συγκοπή στις 20 Δεκεμβρίου 1940 κοντά στο Τεπελένι της Αλβανίας – εξαντλημένος από τις κακουχίες των πολεμικών επιχειρήσεων και τις δυσμενέστατες κλιματικές συνθήκες.
Η συνεισφορά του Γ. Προκοπίου στην καταγραφή συνταρακτικών σκηνών από το μικρασιατικό μέτωπο και στην αποτύπωση του ξεριζωμού του Ελληνισμού από τη γη της Ιωνίας είναι αναντίρρητη. Το κινηματογραφικό υλικό που μας κληροδότησε είναι βαρύτιμη και αξόδευτη ιστορική μαρτυρία. Γι’ αυτό ακριβώς -καθώς συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Τραγωδία- θα πρέπει οπωσδήποτε ν’ αξιοποιηθεί και να προβληθεί η ταινία του – στο όνομα του σεβασμού της συλλογικής και ιστορικής μας μνήμης.

ΠΗΓΗ ardin-rixi