Του Νίκου Λυγερού
Μόνο αυτό που δεν είπε είναι ότι δεχόμαστε πάντοτε την πρόσκλησή της γιατί μάς αφήνει εντελώς ελεύθερο το πεδίο δράσης και την επιλογή του τίτλου και ακόμα και βέβαια της διάλεξης και ξέρει βέβαια ότι ποτέ δεν την διαβάζουμε και την γράφουμε εκ των υστέρων, μόνο αν το θέλει, αλλιώς το αφήνουμε στον προφορικό λόγο. Θέλω να μιλήσω για την έννοια του ήρωα, μπορεί να είναι κάπως παράξενο για κάποιον που ασχολείται με τα μυκηναϊκά εφόσον η λέξη ήρωας δεν υπάρχει στα μυκηναϊκά, αλλά μπορούμε να πούμε ότι στα ινδοευρωπαϊκά έχουμε το ser, αλλά έχει ενδιαφέρον, για ποιον λόγο, να ασχοληθούμε με αυτήν την έννοια, ξέρετε πολλά πράγματα που βλέπουμε μέσα στον Όμηρο έχουν πολλαπλούς λόγους ύπαρξης, είναι μερικά που δικαιολογούν την ύπαρξη των άλλων κι είναι άλλα που είναι θεμελιακά. Θεωρούμε ότι ο Αχιλλέας έχει έναν θεμελιακό ρόλο, δεν είναι κάτι που είναι μια καινοτομία, αλλά θα ήθελα να το αναλύσουμε από την πλευρά του ηρωισμού. Πρώτα από όλα για να καταλάβετε σε ποιο πλαίσιο θέλω να σας βάλω, θα σας κάνω ερωτήσεις, ο κύριος Σταμάτης ξέρει ότι κάνουμε ερωτήσεις χωρίς να υπάρχουν απαντήσεις και μετά είναι θέμα μαιευτικής. Απλώς για να σας βάλω στο πλαίσιο, ας πούμε θεωρείτε ότι ένας θεός μπορεί να είναι ήρωας; Θα θεωρείτε ότι η λέξη θεός είναι πολύ γνωστή, η λέξη ήρωας είναι πολύ γνωστή, άμα τις βάλετε μαζί στην ίδια ερώτηση καταντάει δύσκολο. Δεν έχει σχέση μόνο με την ελληνική μυθολογία, άμα σας έλεγα για αυτούς που είναι χριστιανοί, αν θεωρείτε ότι ο Θεός είναι ήρωας και αν ας πούμε θα λέγατε ότι ο Χριστός είναι ήρωας. Άρα το πρόβλημα ποιο είναι; Είναι ότι πρέπει να θέσουμε ένα πλαίσιο, το πλαίσιο για τον ηρωισμό, πρέπει ο ήρωας να χαρακτηριστεί ως ήρωας μόνο μετά το έργο του. Ένας θεός μπορεί να χαρακτηριστεί λόγω της οντολογίας του, δεν έχει ανάγκη να έχει τελεολογία. Ο ήρωας πρέπει να έχει ένα έργο και μπορεί αυτό να τον καταδικάζει ακόμα και να αποτελεί τον λόγο που θα θυσιαστεί. Δεν γεννιόμαστε ήρωες, γινόμαστε, υπό διάφορες συνθήκες, μπορεί να είναι ακόμα και αντίξοες. Θα υπάρχει και μια διαφορά μεταξύ του ήρωα και του μάρτυρα. Ο μάρτυρας για εμάς, ειδικά όταν πεθαίνει, θα είναι ο μάρτυρας του έργου του άλλου. Ενώ ο ήρωας μπορεί να είναι μάρτυρας με κάποια έννοια τουλάχιστον αρχικά, αλλά θα είναι του έργου του. Η διαφοροποίηση αυτή είναι πολύ σημαντική για να καταλάβουμε πώς λειτουργεί ας πούμε ο Αχιλλέας, ο Πάτροκλος, ο Έκτορας κι ο Οδυσσέας. Σας δίνω ένα παράδειγμα ας πούμε, μπορεί κάποιος να σκοτώσει και να είναι θνητός, να σκοτώσει τον Αχιλλέα; Αρχικά θα λέγατε θα μπορούσε εφόσον έχει ένα τρωτό σημείο. Το θέμα είναι ότι ο Αχιλλέας έτσι όπως είναι, που είναι στα όρια του ημίθεου, δεν είναι βέβαια σαν τον Ηρακλή, έχει όμως μερικά χαρακτηριστικά που θα εμφανιστούν λόγω της μάχης. Ο Πάτροκλος γιατί έχει ενδιαφέρον; Μπορούμε να πούμε ότι το δίδυμο ο Πάτροκλος και ο Αχιλλέας είναι σαν να είναι η σελήνη και ο ήλιος. Και έχει ενδιαφέρον τώρα πώς παίζει ο Έκτορας πάνω σε αυτό. Ο Έκτορας δεν είναι αυτός που νίκησε τον Αχιλλέα, είναι αυτός που νίκησε την εικόνα του Αχιλλέα, από λάθος. Δεν είναι ο Πάτροκλος που πηγαίνει να δώσει την μάχη, είναι η εικόνα του Αχιλλέα γιατί θα χρησιμοποιήσει την πανοπλία του. Δεν είναι ο ίδιος που πηγαίνει, είναι το είδωλο. Και στην πραγματικότητα αυτό που βλέπουμε στην συνέχεια είναι ότι ο Έκτορας κάνει το λάθος να πιστέψει ότι νίκησε τον Αχιλλέα. Έχει ενδιαφέρον γιατί ουσιαστικά αυτό σημαίνει ότι ήταν ηττημένος από την αρχή. Γιατί σε επίπεδο στρατηγικής αυτό που έχει σημασία είναι ποιος ήταν ο τελικός στόχος. Κι αυτός θεώρησε ότι το να σκοτώσει τον Αχιλλέα ήταν εφικτό. Το άλλο που έχει ενδιαφέρον έχει σχέση βέβαια και με τον αδελφό του τον Πάρη, είναι ότι ο αδελφός ο Πάρης θεωρούμε ότι σκότωσε τον Αχιλλέα, άρα τεχνικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι μόνο ο Απόλλωνας. Δηλαδή χρειαζόταν ένας θεός για να σκοτώσει ήρωα, ένας θνητός δεν έφτανε. Έχει ενδιαφέρον αυτό σαν προσέγγιση γιατί βλέπουμε ότι μπορεί μερικοί από εσάς να βλέπουν αυτήν την πράξη του Αχιλλέα μόνο και μόνο ως εκδίκηση του Πατρόκλου, είναι απλώς η εκδίκηση ότι ο άλλος τόλμησε να αγγίξει την εικόνα. Εμείς πιστεύουμε στις εικόνες. Βλέπετε; Αν κάποιος πάει σε μια εκκλησία και καταστρέψει τις εικόνες θεωρούμε ότι είναι ήδη κακό. Επειδή έχουν ήδη ένα ιερό στοιχείο. Το θέμα τώρα είναι αν ο ήρωας έχει ένα ιερό στοιχείο. Αν ήταν τόσο εύκολο θα το βλέπαμε πολύ εύκολα και με τους θεούς ή με τους ημίθεους. Αυτό που μας αγγίζει στον ηρωισμό είναι και το τρωτό σημείο. Δηλαδή θα κάνει αυτή την πράξη, ενώ μπορεί να πεθάνει. Αν δεν μπορούσε να πεθάνει, θα το λέγαμε ηρωισμό; Βλέπετε εδώ είμαστε πολύ ξεκάθαροι γιατί είμαστε του Ελληνισμού και ξέρουμε πώς λειτουργεί και μάλιστα θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο θάνατος του ήρωα ανήκει στο έργο του. Δεν είναι απλώς ένας θάνατος που έγινε εκ των υστέρων, δηλαδή υπήρξε μια πράξη ηρωισμού κ.τ.λ. Αυτό θα είναι μια πολύ πιο γενικευμένη έννοια του ήρωα που ήρθε εκ των υστέρων. Το άλλο που βλέπουμε είναι ότι στα αυταρχικά καθεστώτα δεν τους αρέσουν οι ήρωες που είναι ανεξάρτητοι και αυτό προέρχεται από ένα θέμα σε σχέση με την ιεραρχία. Ο Αχιλλέας είναι βέβαια βασιλιάς όπως το ξέρετε, αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι και άναρχος, με ποια έννοια, είναι ότι είναι ο μόνος που θα αμφισβητήσει την ιεραρχία του Αγαμέμνονα, ο οποίος κανονικά είναι ο βασιλιάς των βασιλέων. Άρα αυτό σημαίνει τι; Ότι έχουμε μετακινήσει το επίπεδο και τον πήχη, έχουμε μετατρέψει όλους αυτούς τους βασιλιάδες σε πιόνια του Αγαμέμνονα και έχουμε ένα πιόνι που λέει όχι. Και αυτό το πιόνι που μας απασχολεί γιατί είναι πιο κοντά στον Ελληνισμό; Πρώτον γιατί ξέρουμε από την αρχή ότι θα πεθάνει. Ανακοινώνεται. Δεύτερον ξέρουμε ότι το επιλέγει. Κι είναι ο διάλογος με τον Οδυσσέα και χάρηκα πάρα πολύ που μιλήσατε για τον πολυμήχανο με το δικό σας τρόπο, πολύ μακρινό, αλλά πολύ κοντινό ταυτόχρονα, γιατί όντως θα είναι αυτός που θα πάρει και την ασπίδα του Αχιλλέα. Άρα όταν μπαίνει ο Αχιλλέας μέσα στο πεδίο δράσης του Τρωικού Πολέμου, δεν είναι για να δώσει μόνο και μόνο μια μάχη, είναι για να αποτελέσει τον πυρήνα του πολέμου, αλλά θα αποτελέσει τον πυρήνα του πολέμου με τη θυσία του. Το ερώτημα που θα μπορούσαμε να πούμε για αυτούς που ενδιαφέρονται για την πλοκή είναι, γιατί ας πούμε ο Απόλλωνας δεν το λέει από την αρχή ότι ο Αχιλλέας έχει ένα τρωτό σημείο; Γιατί το λέει μετά; Γιατί ο Αχιλλέας δεν είναι σαν τον Προμηθέα και ούτε ο Απόλλωνας, είναι πιο κοντά στον Επιμηθέα. Σκέφτονται εκ των υστέρων. Εφόσον τα κατάφερε να κάνει την αλλαγή φάσης, τότε θεωρούν ότι πρέπει να τον καταδικάσουν. Ο ήρωας έχει μέσα του μια διαφορά δε σχέση με το μάρτυρα, είναι ότι θυσιάζεται, αλλά μετά την θυσία του τα πράγματα αλλάζουν όλα. Με τον μάρτυρα μπορεί να μην αλλάζουν, γιατί απλώς αντέχει αυτό που έγινε και θα παραμείνει μάρτυρας. Ο ήρωας, έτσι το βλέπουμε κι εμείς στον Ελληνισμό, είναι αυτός που θα αλλάξει όλα τα δεδομένα, ενώ θεωρούσαμε ότι είναι δεδομένα. Άρα θα κάνει τη διαφορά που κάνει τη διαφορά. Αυτό είναι πολύ εντυπωσιακό μέσα στον Αχιλλέα γιατί βλέπετε, ο Αχιλλέας θα μπορούσαμε να πούμε δεν φοβάται κανέναν. Είμαστε σίγουροι ότι δεν φοβάται κανέναν; Είναι ατρόμητος; Είναι άτρωτος; Ή ξέρει ακριβώς ότι έχει ένα σημείο το οποίο είναι τρωτό; Άρα το ξέρει από την αρχή και ουσιαστικά θα μπορούσαμε να το πούμε κάπως πιο φιλοσοφικά για μας, έχει αυτό το τρωτό σημείο που χαρακτηρίζει την ανθρωπιά. Άμα δεν είχε αυτό το τρωτό σημείο, τότε δεν θα είχε καμία σχέση με τους ανθρώπους. Από τη στιγμή λοιπόν που εμείς θα ονομάσουμε ήρωα κάποιον θα πρέπει να έχει ένα ανθρώπινο στοιχείο. Θα πρέπει να έχει ένα στοιχείο που θα είναι μία υπέρβαση, με την οποία θα καταφέρει να πάει πιο πέρα από τα όρια της ανθρωπιάς για να βοηθήσει τους άλλους. Βλέπετε τη διαφορά με τον Αίαντα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ανήκει και αυτός στους ομηρικούς ήρωες με ένα τρόπο κλασικό, αλλά βλέπετε πώς είναι το τέλος του. Καμία σχέση. Εδώ μπαίνει κατευθείαν το δάκτυλο του θεού και πάλι κι εδώ έχει ενδιαφέρον, με ποιο τρόπο; Με το τόξο και το βέλος. Δεν γίνεται σώμα με σώμα όπως το λέμε και ξέρετε ότι αυτό ήταν ένα χαρακτηριστικό της ανδροσύνης, γίνεται εξ αποστάσεως. Γιατί βέβαια πού να τολμήσει ο Πάρης να πάει κοντά στον Αχιλλέα. Ο Έκτορας είχε αυτή την τόλμη αλλά ήταν παράτολμο. Το πρόβλημα είναι ότι θα τιμωρηθεί γιατί δεν έπρεπε να αγγίξει ούτε την εικόνα, που είναι ο Πάτροκλος. Ο Πάτροκλος συνειδητοποιημένος δρα ως είδωλο του Αχιλλέα. Δεν πάει στον πόλεμο μόνος του. Σου λέει εφόσον δεν μπορώ να καταφέρω να σε πείσω, θα πάω με την πανοπλία σου. Άρα οι άλλοι τουλάχιστον θα πιστέψουν. Κι έχει ενδιαφέρον σε σχέση με την πειθώ. Ο Πάτροκλος δεν πείθει, δεν τα καταφέρνει τελικά. Αλλά στην αρχή, υπάρχει μια ψευδαίσθηση, ότι όλοι πιστεύουν ότι είναι ο Αχιλλέας, άρα όλοι φοβούνται και εδώ θα δείξουμε και το στοιχείο του Έκτορα που είναι σημαντικό, είναι ότι ενώ όλοι το πιστεύουν και φοβούνται, αυτός θα πάει να πολεμήσει. Το λάθος που κάνει δεν είναι να πολεμήσει, είναι να θεωρήσει ότι νίκησε. Γι’ αυτό μετά υπάρχει αυτό το αναδρομικό στοιχείο που αποδεικνύει ότι τελικά έζησε μια ήττα. Άρα θέλω να σας δείξω με αυτή την έννοια του ήρωα και το ξέρετε ακόμα και οι ξένοι όπως είναι ο Churchill που έλεγε ότι οι ήρωες παλεύουν σαν τους Έλληνες, το χρησιμοποιούμε πολύ συχνά στην Ελλάδα, λιγότερο στην Αγγλία, αλλά τέλος πάντων, εμείς το χρησιμοποιούμε, αφού το είπε. Το λέω με αυτόν τον τρόπο για ποιο λόγο. Είναι ένα σημείο αναφοράς για μας ο ήρωας, είναι ένα θεμελιακό στοιχείο, ανήκει στις αξίες μας και πρέπει να είμαστε πάντοτε προσεχτικοί όταν υπάρχουν συστήματα που απορρίπτουν την έννοια του ήρωα. Γιατί πολύ γρήγορα απορρίπτουν και την έννοια του Ελληνισμού, τόσο είναι θεμελιακή. Ο ήρωας δεν μπορεί να βγει από τον Ελληνισμό χωρίς να υπάρχει κόστος. Και αν ο Ελληνισμός είναι διαχρονικός είναι επειδή στη διάρκειά του υπήρχαν ήρωες που σήκωσαν το φως του Ελληνισμού, το οποίο προσφέρει στην Ανθρωπότητα και γι’ αυτό ο Ελληνισμός είναι τόσο αποδεκτός από την Ανθρωπότητα, γιατί πολύ απλά είχε ήρωες. Ευχαριστώ πολύ να είστε καλά.
Ο Δίκαιος στον Όμηρο. Ομηρική Ακαδημία, Οινούσσες, 15/07/2019
Του Νίκου Λυγερού
Όταν μιλάμε για δικαιοσύνη με τα δικά μας δεδομένα σκεφτόμαστε αμέσως κάτι το οποίο είναι θεσμικό, ενώ βέβαια για την ομηρική εποχή είμαστε σε εντελώς διαφορετικό πλαίσιο. Άρα έχει μεγάλη σημασία να δούμε αν υπάρχει δικαιοσύνη ή αν υπάρχει μόνο δίκαιος και αν ο δίκαιος ταυτίζεται με τη δικαιοσύνη. Το πρώτο παράδειγμα που θα ήθελα να σας δώσω θα είναι σαν σημείο αναφοράς και να κάνουμε μία αναλογία, έχουμε μιλήσει και προηγουμένως άρα είστε προετοιμασμένοι, ας πούμε αν βλέπετε όλη την αναλογία που υπάρχει μεταξύ της Αντιγόνης και του Κρέοντα σε σχέση με τον Αχιλλέα και τον Αγαμέμνονα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Αχιλλέας είναι η Αντιγόνη και ότι ο Αγαμέμνονας είναι ο Κρέοντας, θεωρώντας ότι αυτοί που έχουν δίκιο είναι αυτοί που είναι στον θεσμό, ενώ αυτοί που είναι ανατρεπτικοί είναι αυτοί που θεωρούμε ότι έχουν ένα θέμα με την ιεραρχία, αλλά στο τέλος της υπόθεσης θα μπορούσαμε να πούμε σε επίπεδο Ελληνισμού ότι εμείς είμαστε πιο πολύ τα παιδιά της Αντιγόνης παρά τα παιδιά του Κρέοντα. Αυτό σημαίνει τι; Σημαίνει ότι ο δίκαιος λειτουργεί με τις αξίες του Ελληνισμού, η δικαιοσύνη λειτουργεί με τις αρχές. Αυτή είναι η πρώτη διαφοροποίηση. Άρα οι αρχές πρέπει να είναι αποδεκτές από ένα σύστημα, ενώ οι αξίες είναι διαχρονικές και είναι υπερσυστημικές. Για μας αυτό που μπορούμε να δούμε διαβάζοντας τον Όμηρο είναι πώς ερευνά αυτό το θέμα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι αυτονόητο και ότι υπάρχει μια δικαιοσύνη, η οποία θα βρεθεί στο τέλος, υπάρχει αυτή αλλά είναι πιο πολύπλοκη. Αλλά προς το παρόν σε αυτή τη διάλεξη δε θα μιλήσω για την νέμεση, θα μιλήσω μόνο για το πρακτικό κομμάτι της δικαιοσύνης σε σχέση με τον δίκαιο. Άρα τι να πάρουμε σαν παράδειγμα. Επειδή εχθές μιλήσαμε πολύ για τον Αχιλλέα θα ήθελα να το συνεχίσω αλλά σε ένα διαφορετικό κομμάτι για να καταλάβετε που το πάω, ξέρουμε ότι υπήρχε ένα πρόβλημα με τον Πάτροκλο το οποίο εντός εισαγωγικών λύθηκε από τον Αχιλλέα εναντίον του Έκτορα και έχουμε ένα ενδιάμεσο πριν την εμφάνιση του Πάρη και του Απόλλωνα, έχουμε το ενδιάμεσο με τον Πρίαμο. Έχει ενδιαφέρον γιατί άμα κοιτάξετε ας πούμε πώς ο Αχιλλέας σκοτώνει τον Έκτορα θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι αρκετά βάρβαρος και είναι βάρβαρος και με το πτώμα του. Εννοώ ότι παρόλο που έχει πεθάνει, θυμάστε τι θα κάνει. Άρα έχει ενδιαφέρον η συνομιλία του Πριάμου με τον Αχιλλέα, η οποία δεν βασίζεται σε μια έννοια της δικαιοσύνης εφόσον δεν υπάρχει, θα μπορούσαμε να πούμε εμείς τώρα με μοντέρνους υπότιτλους ότι μιλάμε για δίκαιο πολέμου, αλλά έχει ενδιαφέρον πώς πρώτον εντυπωσιάζει ο Πρίαμος τον Αχιλλέα. Για να εντυπωσιάσεις τον Αχιλλέα πρέπει να έχεις πραγματικά ικανότητες. Το γεγονός ότι έρχεται ο Πρίαμος παράνομα στο ελληνικό στρατόπεδο για να κάνει αυτό το αίτημα σε ποιον, στο δολοφόνο του γιού του αλλά αυτή η διάσταση είναι καθαρά η διάσταση μεταξύ δύο δικαίων. Δηλαδή ο Πρίαμος δεν αμφισβητεί το γεγονός ότι ο Αχιλλέας τον σκότωσε τον γιο του και δεν θεωρεί ότι είναι άδικο, έχει ενδιαφέρον αυτό σαν ιδέα, αλλά θεωρεί ότι είναι άδικο να κρατήσει το πτώμα του. Εδώ είναι ένα στοιχείο που είναι πολύ σημαντικό, το βλέπουμε και στην Αντιγόνη, για μας αυτό που έχει τεράστια σημασία είναι η διαχείριση του νεκρού. Αυτό δεν το καταλαβαίνουμε συνειδητά στην αρχή και δεν καταλαβαίνουμε ότι αξιακά ο Ελληνισμός βασίζεται πρώτα στον σεβασμό του νεκρού και μετά στον σεβασμό του ζωντανού. Είναι κάπως παράξενο γιατί τώρα η σύγχρονη δικαιοσύνη προσπαθεί να προστατέψει τους ζωντανούς και ασχολείται λιγότερο με τους νεκρούς και χρειαστήκαμε πολλά πράγματα, ας πούμε όπως τα θέματα των γενοκτονιών, για να ασχοληθούμε με τους νεκρούς εκ των υστέρων. Εδώ λοιπόν αυτό που γίνεται και το βλέπουμε πολύ όμορφα σε αυτόν το διάλογο, είναι ότι υπάρχουν τα γεγονότα, τα αναλύουν και οι δύο, θεωρούν ότι ήταν αναπόφευκτα, αλλά αυτό που μπορούν να επιλέξουν και οι δύο είναι πώς θα είναι το τέλος του τέλους για τον Έκτορα. Και τελικά ξέρουμε ότι ο Αχιλλέας αποδέχεται το αίτημα του Πριάμου. Είναι πολύ σημαντικό λοιπόν να το έχουμε στο μυαλό μας γιατί δεν έχουμε το ανάλογο σε σχέση με την Αντιγόνη. Τώρα πάλι ένα θέμα δικαίου. Πολλοί από μας θεωρούμε ότι είναι φυσιολογικό ο Αγαμέμνονας, εφόσον είναι ο βασιλιάς των βασιλέων, να είναι αυτός που έχει δίκιο. Ο Αχιλλέας θα το αμφισβητήσει και θα πει ότι παρόλο που είσαι αυτό που είσαι, εγώ θεωρώ ότι το δίκαιο και το πρέπον είναι αυτό που λέω. Βέβαια πρέπει να έχετε το επίπεδο του Αχιλλέα για να αμφισβητήσετε τον Αγαμέμνονα χωρίς να έχετε τις επιπτώσεις που θα αναμέναμε με άλλους βασιλιάδες. Αλλά αυτό που έχει σημασία είναι ότι υπάρχει μια ανατροπή της ιεραρχίας, η οποία είναι καθαρά θα το λέγαμε ανθρώπινη, ενώ αρχικά είμαστε σε ένα πλαίσιο καθαρά αυθαίρετο. Η επιλογή του Αγαμέμνονα ως αρχηγό των αρχηγών ξέρετε όλοι ότι είναι πολύ παράξενη. Δεν θα μπούμε σε αυτές τις λεπτομέρειες, υπάρχουν και πιο ειδικοί. Εγώ θα ήθελα να σας αναδείξω το εξής γεγονός. Ο Αχιλλέας αρχίζει το Τρωικό Πόλεμο ως θύμα. Σπάνια το βλέπουμε αυτό και μάλιστα είναι θύμα και συνεργός θύματος. Γιατί; Γιατί ο Αχιλλέας αν θυμάστε καλά θα χρησιμοποιηθεί υποτίθεται για ένα γάμο με την Ιφιγένεια, χωρίς όμως να το ξέρει ο ίδιος αρχικά. Το άλλο που ξέρουμε είναι ότι ο Αχιλλέας δεν έρχεται μόνος του και εδώ υπάρχει μια διαφορά και ήμασταν και με φίλους που το συζητούσαμε και χθες, υπάρχει μια διαφορά μεταξύ του Αχιλλέα και του Οδυσσέα με το πώς έρχονται στο πόλεμο. Θυμάστε ότι ούτε ο ένας ούτε ο άλλος είχαν μια αυθόρμητη προσέγγιση. Θυμάστε ότι ο Οδυσσέας έκανε τον τρελό και έσπερνε αλάτι, άρα χρησιμοποίησαν τον Τηλέμαχο και εδώ είναι πάλι μια χρήση της αθωότητας για να βρεθεί ο δίκαιος, γιατί ο δίκαιος εμφανίζεται όταν καταπατούμε τους αθώους. Η δικαιοσύνη εμφανίζεται όταν υπάρχει αίτημα. Δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Και όταν ξέρετε ότι χρησιμοποιούμε τον Οδυσσέα για να προσεγγίσουμε τον Αχιλλέα με το κόλπο του ξίφους ανάμεσα στον γυναικείο ρουχισμό, καταλαβαίνουμε ότι και πάλι είναι για να τον βρούμε, γιατί αυτός θα ήθελε να πάει αλλά είναι η μητέρα του που δεν θέλει να πάει. Ενώ ο Οδυσσέας είναι ο ίδιος που δεν θέλει να πάει. Άρα αυτή η επιλογή, αν θέλετε, του πολυμήχανου για να μπορεί να πείσει με τον δικό του τρόπο πώς θα συμμετέχει ο Αχιλλέας είναι ένα πρώτο βήμα, αλλά το κυριότερο βήμα είναι ότι ο Αχιλλέας πρέπει να συμμετέχει στο πόλεμο της Τροίας και ουσιαστικά πρέπει να πεθάνει. Γιατί αλλιώς οι Έλληνες δεν θα νικήσουν. Βέβαια δεν βάζουμε τα δύο πράγματα μαζί. Άρα όταν ο Αχιλλέας θα προστατεύσει την μνήμη του Πατρόκλου, ουσιαστικά λειτουργεί ως δικαστής. Χωρίς βέβαια δικαστήριο. Άρα καταδικάζει και τιμωρεί. Επειδή όμως είμαστε στο πλαίσιο του δικαίου, τότε θα δεχθεί τις παρατηρήσεις του Πριάμου πράγμα το οποίο δεν θα ήταν αποδεκτό άμα ήταν αυθαίρετο, δηλαδή ακόμα και αν ήθελε κάποιος να απελευθερώσει την Αντιγόνη απλώς για να τη θάψει, ο Κρέοντας θα έλεγε όχι εφόσον το είχε κάνει ήδη με τους δίδυμους. Αυτό που έχει λοιπόν σημασία είναι να δούμε πώς λειτουργεί το δίκαιο χωρίς δικαιοσύνη. Και εδώ έχει ενδιαφέρον γιατί για την ιστορία του Ελληνισμού ξέρουμε ότι οι Έλληνες δίνουν μεγάλη σημασία στο δίκαιο και λιγότερο στη δικαιοσύνη, αλλά είναι ικανοί να δικάσουν ακόμα και θεούς. Και πάλι και αυτό έχει σημασία για μας εφόσον το ανώτατο πλαίσιο που έχουμε δικαστικά το ονομάζουμε Άρειο Πάγο. Δηλαδή ότι μπορεί η δικαιοσύνη να καταδικάσει ακόμα και θεό. Αυτό πάλι είναι παράξενο γιατί σε άλλους πολιτισμούς θεωρούμε ότι ένας θεός όχι μόνο δε μπορεί να καταδικαστεί αλλά δεν μπορεί καν να κατηγορηθεί κι ακόμα κι αν κατηγορηθεί, είναι αυτός που τον κατηγορεί που θα έχει το πρόβλημα κι όχι ο θεός. Άρα εδώ θέλει να πει ότι στο δικό μας αξιακό σύστημα ο δίκαιος λειτουργεί και για τους θεούς. Εχθές σας ρωτούσα αν θα μπορούσατε να πείτε αν ένας θεός είναι ήρωας, αλλά τώρα βλέπετε ότι θα μπορούσαμε να πούμε ότι ένας θεός είναι δίκαιος. Όταν λειτουργούμε λοιπόν σε αυτό το πλαίσιο δικαιοσύνης και το βλέπουμε και με το τέλος του Αίαντα και την αντιπαράθεση με τον Οδυσσέα σε σχέση με την ασπίδα, είναι ότι το δίκαιο σχετίζεται με το πρέπον ενώ η δικαιοσύνη σχετίζεται με το πρέπει. Αυτή η διαφοροποίηση γιατί είναι χαρακτηριστική για μας, διότι πολύ συχνά συναντούμε στον Όμηρο το πρέπει αλλά αυτό που αλλάζει τα δεδομένα είναι το πρέπον. Το άλλο που θα μπορούσαμε να πούμε για να συνεχίσουμε και αυτό που λέγαμε χθες, όταν σας είπα ότι δεν είναι ο Πάρης που νίκησε τον Αχιλλέα αλλά είναι ο Απόλλωνας. Ποιος εκδικήθηκε τον Απόλλωνα; Η Αθηνά. Γιατί είναι η Αθηνά που θα συνεχίσει να βοηθάει τον Οδυσσέα έως το τέλος και έχει ενδιαφέρον γιατί η Αθηνά θα νικήσει και τον Απόλλωνα για τον Αχιλλέα αλλά και τον Ποσειδώνα για τον ίδιο τον Οδυσσέα. Ξέρουμε βέβαια ότι συμβολικά ο Ποσειδώνας και επειδή είμαστε και Οινούσσες αντιπροσωπεύει ένα θεό που τον διαχειριζόμαστε δύσκολα επειδή είναι συμβολικά η θάλασσα, αλλά αυτό που έχει σημασία είναι ότι η νοημοσύνη μπορεί να νικήσει τη θάλασσα. Κι είναι αυτό που βλέπουμε σαν αντιπαράθεση της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα και για την πόλη της Αθήνας. Άρα η Αθηνά θα λειτουργεί με το πρέπον, ενώ π.χ. ο Απόλλωνας, ο Ποσειδώνας, λειτουργούν με το πρέπει. Αν θέλετε να δούμε μια διαφοροποίηση, εφόσον ξέρετε ότι κοιτάζουμε και τα θέματα Μυκηναϊκά, ουσιαστικά είχαμε μια αντιπαράθεση μεταξύ της εξουσίας που ήταν κεντρική με την εξουσία που ήταν ακριτική. Σιγά σιγά η εξουσία που ήταν κεντρική την ονομάσαμε οι Έλληνες και την εξουσία που ήταν ακριτική την ονομάσαμε οι Τρώες. Νίκησαν οι Έλληνες και νίκησαν γιατί είχαν μαζί τους θεούς. Θα μου πείτε και οι Τρώες είχαν θεούς. Αλλά άμα το σκεφτείτε στρατηγικά και σας έδινε κάποιος την επιλογή, από τους δώδεκα ποιους θα έπαιρνες μαζί σου; Σίγουρα τον Δία. Είναι κακό μοντέλο να μην τον έχετε μαζί σας. Ξέρετε ότι είναι, το λέω και για ανθρώπους που έχουν σχέση με τον φεμινισμό, ότι έχουμε έξι θεούς και έξι θεές, αλλά όπως και να έχει η Ήρα δεν έχει το βάρος του Δία. Έχει ενδιαφέρον λοιπόν πώς θα χωριστούν και θα μπορούσαμε να πούμε το εξής, ότι αυτοί που είναι από την πλευρά των Ελλήνων χαρακτηρίζονται πιο πολύ από το πρέπον, ενώ αυτοί που είναι από την πλευρά των Τρώων χαρακτηρίζονται πιο πολύ από το πρέπει. Είναι δύσκολο να φανταστούμε αυτή την αντιπαράθεση, αλλά το βλέπουμε στη δικαιοσύνη, το ξέρετε ότι έχουμε δικηγόρους που αθωώνουν ανθρώπους που ήταν ένοχοι. Και λέμε η δικαιοσύνη λειτούργησε κανονικά, εφόσον κατάφεραν να βρουν τα επιχειρήματα. Όλοι μας όμως δεν θα το λέγαμε ότι αυτό είναι πρέπον. Έχει ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο να δούμε τη διαφοροποίηση μεταξύ του δικηγόρου που λειτουργεί με το πρέπει και του δικαστή με το πρέπον. Δηλαδή ο δικηγόρος είναι ικανός να αθωώσει κάποιον ο οποίος είναι ένοχος, ο δικαστής αν το κάνει, είναι από λάθος. Δηλαδή άμα κρυφά μάθαινε ο δικαστής ότι είναι όντως αυτός ο ένοχος ποτέ δεν θα τον άφηνε παρόλο που υπάρχει το πλαίσιο υποτίθεται της δικαιοσύνης. Ενώ ο δικηγόρος μπορεί από την αρχή να ξέρει ότι είναι ένοχος. Και αυτό έχει ενδιαφέρον στο σημείο που είναι το αρχικό, είναι πως λειτουργούν οι Ατρείδες και τους βλέπουμε μέσα στο πλαίσιο αν θέλετε το Ομηρικό. Π.χ. θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτός που φταίει είναι αυτός που είναι ο πρώτος που σκότωσε, ο δεύτερος που σκότωσε και που εκδικείται τον άλλον, πώς θα τον χαρακτηρίσουμε; Και αυτό που προσπαθώ να σας πω είναι το εξής, αρχίζουμε με ένα έγκλημα και συνεχίζεται με μια σειρά από εκδικήσεις. Πότε μια εκδίκηση δεν είναι πια έγκλημα. Αυτό που αποφασίζει ο Ελληνισμός είναι ότι ο μόνος που έχει δικαίωμα να εκδικηθεί και να είναι πράξη δικαιοσύνης, είναι αυτός που δεν ήταν στην αρχή στο πρώτο γεγονός. Δηλαδή άμα κοιτάξετε πώς λειτουργεί ο Ορέστης και υπάρχει μια διαφορά με την Ηλέκτρα, ο Ορέστης είναι αθώος ο οποίος θα γίνει δίκαιος. Η Ηλέκτρα είναι δίκαια η οποία θα γίνει συνεργός αθώου. Η Κλυταιμνήστρα είναι ένοχη. Ο Αίγισθος είναι ένοχος. Ο Αγαμέμνονας ένοχος. Και στη συνέχεια και πιο βαθιά. Αυτό σημαίνει τι; Αυτό που προβλέπει ο Ελληνισμός και το βλέπουμε πολύ καλά στον Όμηρο, είναι ότι μπορεί να λήξει μια σειρά από εκδικήσεις. Θα μου πείτε τώρα το λέμε εδώ ενώ υπάρχει ακόμα και η έννοια της βεντέτας. Πότε μπορούμε να σταματήσουμε μια τέτοια διαδικασία; Γιατί άμα έχετε ας πούμε δύο οικογένειες και ο ένας σκοτώνει τα μέλη του άλλου ως εκδίκηση, λέτε αυτό δεν θα σταματήσει ποτέ. Αυτό λοιπόν που έχει σημασία είναι το εξής, είναι ότι μέσα στον Όμηρο βλέπουμε ότι κάτι μπορεί να σταματήσει επειδή θα είναι το πρέπον και όχι το πρέπει. Αυτοί που είναι της εκδίκησης δεν κάνουν το πρέπον κάνουν το πρέπει. Δηλαδή θεωρούν ότι επειδή αδικήθηκαν, πρέπει να πάρουν εκδίκηση. Όμως στην πραγματικότητα δεν είναι μια διαδικασία εκδίκησης που ακολουθεί ο δίκαιος. Ακολουθεί ένα σύστημα αξιακό το οποίο λέει απλώς ότι οτιδήποτε είναι εκτός από το πρέπον πρέπει να καταδικαστεί και να τιμωρηθεί. Άρα άμα το σκεφτούμε πιο ορθολογικά, θα καταλάβουμε ότι βάζουμε ένα ανθρώπινο στοιχείο που έχει σχέση βέβαια και με τη νοημοσύνη γιατί είναι αυτή που θα κρίνει, θυμάστε όταν λέμε ότι δεν είναι καλό να κρίνουμε τους άλλους, να ξέρετε ότι αυτό που χαρακτηρίζει τους ανθρώπους είναι να κάνουν αυτό. Το θέμα δεν είναι αν τους κρίνουν ή όχι, είναι αν τους συγχωρούν ή όχι. Σε αυτό που σας είπα για τον διάλογο μεταξύ Πριάμου και Αχιλλέα είναι ότι και οι δύο συγχωρούν ο ένας τον άλλον. Θα μπορούσε ο Αχιλλέας να συνεχίζει να κατηγορεί τον Πρίαμο λέγοντας ότι εσύ φταις εφόσον είσαι ο βασιλιάς και άμα είχες κάνει μια κίνηση να μας δώσεις πίσω την Ελένη, θα είχε τελειώσει όλο το θέμα. Θέλω να σας το θέσω σαν μαιευτική ερώτηση. Έχετε ποτέ αναρωτηθεί αν ο Αχιλλέας ζητούσε από τον Πρίαμο αντάλλαγμα, θα σου δώσω το πτώμα του Έκτορα αν μας δώσεις την Ελένη. Μπορεί να σας ξαφνιάζει σαν ερώτημα, αλλά πρέπει να καταλάβετε το εξής, αν το έκανε αυτό θα ήταν το πρέπον; Το πιο πιθανό και εδώ έχει πάλι σχέση με τον Ελληνισμό, είναι ότι ο Πρίαμος και σε αυτή την περίπτωση δεν θα έδινε την Ελένη παρόλο που δεν θα έπαιρνε πίσω το πτώμα του Έκτορα. Αλλά αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι ότι είναι ο Αχιλλέας που δεν το ζητάει. Ο Αχιλλέας θα ακούσει απλώς τα επιχειρήματα του Πριάμου και θα αναγνωρίσει ότι είναι ένας άνθρωπος ο οποίος έχει αξίες και είναι και αυτός δίκαιος και γι’ αυτό θα υπάρχει μια συναλλαγή μεταξύ δικαίων. Γιατί υπάρχει μια διαφοροποίηση σε σχέση με τη δικαιοσύνη. Στη δικαιοσύνη δεν έχουμε μία συναλλαγή μεταξύ δικαίων. Κάποιος έκανε κάτι κακό, κάποιος τον κατηγόρησε, κάποιος θα τον τιμωρήσει. Αυτός που είναι ο μόνος δίκαιος, θεωρητικά είναι ο δικαστής. Όταν όμως έχουμε μια συνομιλία μεταξύ δικαίων, αυτό αποδεικνύει ότι μπορεί να υπάρχει δίκαιο χωρίς δικαιοσύνη. Δηλαδή να υπάρχει η έννοια του δικαίου χωρίς θεσμό. Αν αυτό μπορεί να γίνει σημαίνει ότι λειτουργούμε με ένα αξιακό σύστημα που είναι διαφορετικό από την αυθαιρεσία της νομολογίας και της νομοθεσίας. Θα μπορούσα να πω, αν θέλετε πιο συνοπτικά, ότι οι Έλληνες πιστεύουν στους νόμους μόνο αν είναι ανθρώπινοι. Είναι ριζικά διαφορετικό από τους Ρωμαίους που πιστεύουν ότι ο νόμος ακόμη και αν είναι σκληρός παραμένει νόμος. Dura lex sed Lex. Εμείς θεωρούμε ότι αν ο νόμος ταιριάζει με τις αξίες μας θα τον ακολουθήσουμε, αν δεν ταιριάζει θα τον αμφισβητήσουμε. Αυτό που βλέπουμε λοιπόν στον Όμηρο, είναι ότι θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει μια νομολογία θεϊκή, υπάρχει μια νομοθεσία ανθρώπινη και υπάρχουν μέσα μαχητές σε διάφορα επίπεδα. Το πρόβλημα είναι ποιος κατέχει τι. Σας δίνω ένα παράδειγμα με το Πρωτεσίλαο. Ξέρουμε ότι ο πρώτος που θα πατήσει το πόδι του στην Τροία θα πεθάνει. Ποιος πηγαίνει πρώτος στη Τροία; O Οδυσσέας. Αλλά ο Οδυσσέας χρησιμοποιεί την ενημέρωση, πετάει την ασπίδα του και πηδάει πάνω στην ασπίδα. Ο Πρωτεσίλαος που δεν χαρακτηρίζεται από τη σωφροσύνη του, πηδάει. Το ερώτημα τώρα είναι, είναι πρέπον που πέθανε ο Πρωτεσίλαος; Έπρεπε να πεθάνει ο Πρωτεσίλαος; Έπρεπε να ζήσει ο Οδυσσέας; Φανταστείτε τώρα τον μύθο να είναι μόνο ο Πρωτεσίλαος που πηδάει και πεθαίνει και δεν έχουμε καμία αναφορά στον Οδυσσέα, δεν θα ήταν ελληνικό. Αυτό που θα μας αγγίξει είναι ότι ο Οδυσσέας με τα ίδια δεδομένα θα βρει μια λύση. Το ερώτημα τώρα είναι αυτή η λύση, είναι ζαβολιά ή νοημοσύνη; Αυτό που δείχνει ο Όμηρος από την αρχή είναι ότι η νοημοσύνη μπορεί να λειτουργήσει με το δίκαιο και μπορεί να καταπολεμήσει τη δικαιοσύνη όταν αυτή είναι αυθαίρετη. Άρα όταν βλέπετε λοιπόν το συνδυασμό των δύο θα μπορούσαμε να πούμε το εξής, άμα θέλετε να βάλετε τον Αχιλλέα σε μια φάση, αν θέλετε εφηβική, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Όμηρος έχει βάλει τον Οδυσσέα σε μια φάση ωριμότητας και κάποιος που είναι ακόμα πιο ώριμος από τον Οδυσσέα είναι ο Προμηθέας. Πολύ συχνά αναρωτιόμαστε αν ξέραμε από πριν τι θα γινόταν μετά, αν θα το κάναμε. Άρα βλέπετε ότι υπάρχει η έννοια της ανάγκης, υπάρχει η έννοια της επίλυσης του δράματος ή της τραγωδίας και ξέρετε ότι δεν μπορούμε να αποφύγουμε το πεπρωμένο μας. Όμως η διαφοροποίηση πώς γίνεται με τον Ελληνισμό. Είναι ότι δεν μπορούμε να το αποφύγουμε αλλά μπορούμε να το γράψουμε. Γιατί όταν λέμε ας πούμε ότι δεν μπορούμε να το αποφύγουμε δίνουμε την εντύπωση ότι είναι αναπόφευκτο και ότι εμείς θα το υποστούμε παθητικά. Έχει ενδιαφέρον να σκεφτείτε ότι όταν διαβάζετε τον Όμηρο, βλέπετε ότι δεν θα το υποστούμε παθητικά, είναι παίρνοντας πρωτοβουλίες, αποφάσεις και δημιουργώντας πράξεις, επιλέγουμε ποιο θα είναι το πεπρωμένο. Ακόμα και το πρώτο ερώτημα που θέτουν στον Αχιλλέα, αν προτιμάς μια μακρόχρονη ζωή ή μια σύντομη που η μία να είναι ας πούμε ανούσια και η άλλη να είναι ουσιαστική, ξέρουμε τι θα επιλέξει. Αλλά το θέμα ποιο είναι. Το επιλέγει. Επιλέγουμε το πεπρωμένο μας με ένα τρόπο που καθορίζεται από το πρέπον και όχι από το πρέπει. Άρα τελειώνω λέγοντας το εξής, αυτό που μας διδάσκει ο Όμηρος είναι ότι το πρέπον δεν είναι πιο σημαντικό από το πρέπει αλλά είναι ασύγκριτο. Και μόνο όταν λειτουργούμε με το πρέπον μπορούμε να πούμε ότι είμαστε δίκαιοι. Όταν φτάνουμε μόνο στο επίπεδο του πρέπει απλώς θεωρούμε ότι η δικαιοσύνη θα βρει το δίκαιο το οποίο δεν θα είναι πάντοτε αυτό που θα έπρεπε. Άρα βλέπετε ότι μας δίνει μια δυναμική στο πρέπον και μια παθητική προσέγγιση στο πρέπει και νομίζω ότι αυτή είναι η διαφοροποίηση που έχει κάνει ο Ελληνισμός και σε σχέση με τους αρχαίους Αιγύπτιους. Μια διαφοροποίηση που είναι καινοτόμα γιατί δείχνει ότι όταν αποφασίζουμε με νοημοσύνη να γράψουμε το πεπρωμένο μας μπορούμε να το κάνουμε μα βάση το πρέπον και δεν είμαστε υποχρεωμένοι να υποστούμε το πρέπει. Ευχαριστώ πολύ, να είστε καλά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου