Του Andreas Kluth
Για το μεγαλύτερο μέρος των 16 ετών της Άγκελα Μέρκελ στο τιμόνι της γερμανικής καγκελαρίας, η δουλειά μου ως δημοσιογράφος ήταν να την παρατηρώ και να αναλύω τις κινήσεις της. Και παρόλο που συχνά διαφωνούσα με τις πολιτικές της, δεν μπορώ να αρνηθώ ότι ο τρόπος διακυβέρνησής της με εντυπωσίασε, ιδίως όταν η στάση της ήταν διαμετρικά αντίθετη με αυτή των θερμοκέφαλων ηγετών όπως ο Βλαντιμίρ Πούτιν της Ρωσίας ή ο Ντόναλντ Τραμπ της Αμερικής.
Σε αντιδιαστολή με αυτούς τους ισχυρούς άνδρες, ήταν "το αντίθετο της μεγαλορρημοσύνης": χαμηλή ματαιοδοξία και πνευματικά ειλικρινής. Γενικότερα, ήταν "μετα-ηρωική": αποφασισμένη ούτε να κατακτήσει (Πούτιν) ούτε να κυριαρχήσει, να πολώσει και να επαινέσει τον εαυτό της (Τραμπ), αλλά αντιθέτως να "κρατήσει τα πράγματα ενωμένα", είτε αυτο ήταν η Γερμανία, η Ευρωπαϊκή Ένωση, η Δύση ή ακόμη και ο κόσμος. Αν ποτέ ένας πολιτικός μιας μεγάλης χώρας διέψευσε τη ρήση του λόρδου Άκτον ότι η εξουσία διαφθείρει και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα, αυτή ήταν η Μέρκελ.
Τώρα, όμως, που ο Τραμπ ετοιμάζεται για τη δεύτερη προεδρική του θητεία και ο Πούτιν συνεχίζει να διεξάγει τον γενοκτονικό επιθετικό του πόλεμο, ήρθε η ώρα για μια προσθήκη. Ευτυχώς, η ίδια η Μέρκελ δίνει την αφορμή: Μόλις δημοσίευσε τα απομνημονεύματά της, Freedom, έναν τόμο περισσότερων από 700 σελίδων, τον οποίο έγραψε μαζί με την επί χρόνια έμπιστη φίλη και βοηθό της, Μπεάτε Μπάουμαν. (Πιστές στο στυλ τους και παρ' ότι τρέφουν οικειότητα και αμοιβαία εμπιστοσύνη, οι δύο τους εξακολουθούν να απευθύνονται η μία στην άλλη με το επίσημο "Sie" στα γερμανικά).
Όπως εξηγεί συνεχώς η Μέρκελ στον καταιγισμό στα μέσα ενημέρωσης που συνόδευσε την παρουσίαση, ο τόμος είναι στην πραγματικότητα δύο βιβλία σε ένα, κατ' αναλογία με τη ζωή της, την οποία βλέπει σε δύο μισά. Το πρώτο διαδραματίζεται στην κομμουνιστική δικτατορία της Ανατολικής Γερμανίας. Το δεύτερο διαδραματίζεται στην επανενωμένη Γερμανία και καταγράφει την άνοδό της στην εξουσία καθώς και τα χρόνια της στην καγκελαρία.
Στο πρώτο μέρος, όταν ζούσε χωρίς την ελευθερία που ισχυρίζεται ο τίτλος της, θυμάται τη ζωή της στην εποχή της δικτατορίας. Η Μέρκελ (το όνομά της τότε ήταν Κάσνερ) έβρισκε παρηγοριά στο καταφύγιο της ιδιωτικότητας που δημιούργησαν η μητέρα της και ο πατέρας της, ένας λουθηρανός πάστορας. Υπήρχαν στιγμές που θα μπορούσαν να θεωρηθούν διασκεδαστικές: Σε ηλικία 19 ετών, άδειασε ένα μπουκάλι "kirsch whiskey" με ένα αγόρι σε μια βάρκα σε μια λίμνη - εκείνος σηκώθηκε, εκείνη έπεσε μέσα.
Ο στόχος της Μέρκελ είναι παιδαγωγικός: Θέλει οι Wessis (όπως εξακολουθούν να είναι γνωστοί οι Γερμανοί από την πρώην Δυτική Γερμανία) να κατανοήσουν πώς ήταν η ζωή για τους Ossis (πρώην Ανατολικούς). Κάποτε, όταν προσπαθούσε να αποκτήσει μια θέση διδάκτορα, η μυστική αστυνομία (Στάζι) προσπάθησε να τη στρατολογήσει ως πληροφοριοδότη. Εκείνη ξεγλίστρησε προσποιούμενη την αφελή και φλύαρη: "Είμαι επικοινωνιακός άνθρωπος και πρέπει πάντα να λέω στους άλλους ανθρώπους τι έχω στο μυαλό μου", είπε. Δεν πήρε τη θέση.
Αν είχε τελειώσει την ιστορία με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου ή στη δεκαετία του 1990, όταν έγινε υπουργός στην τότε κυβέρνηση και περιηγήθηκε σε μια αποπνικτική πολιτική κουλτούρα όπου κυριαρχούσαν οι μάτσο Wessis, το βιβλίο θα είχε πετύχει. Οι αναμνήσεις της μέχρι τότε, αν και δεν είναι ζωντανές, προσφέρουν γοητεία και φως (αν όχι απαντήσεις) σε δύο μυστήρια. Το ένα είναι πώς κατάφερε να υπερισχήσει έναντι των ανδρών. Το άλλο είναι πώς μπόρεσε ως Ossi να εισχωρήσει στο σύστημα της Βόννης που μεταφέρθηκε στο Βερολίνο. Αυτή η εμπειρία είναι η πιο οδηνηρή: Εξακολουθεί να την πονά ένα παλιό σχόλιο των Wessi που την περιέγραφε όχι ως γεννημένη αλλά ως πολιτογραφημένη Ευρωπαία (υπονοώντας ότι έπρεπε να μάθει τις αξίες της ΕΕ σαν μαθητευόμενη). Της αξίζουν συγχαρητήρια που ξεπέρασε τέτοιες "τάφρους" περιφρόνησης.
Δυστυχώς, η Μέρκελ και η Μπάουμαν επιστρέφουν στη συνέχεια στο ύφος για το οποίο ήταν γνωστή η καγκελάριος, αναλύοντας λεπτομέρειες σαν λογιστές μέχρι το κοινό είτε να αποκοιμηθεί είτε να ικετεύσει για έλεος. Εξηγώντας τις αποφάσεις της στο αξίωμα της καγκελάριου, η Μέρκελ παραθέτει τα στοιχεία -ποιος είπε τι σε ποια συνάντηση- τόσο σχολαστικά όσο κάποτε παρουσίαζε τα αποτελέσματα στα εργαστήρια κβαντικής χημείας. Το μοτίβο είναι αμετάβλητο: Εξαφάνισε όλες τις ανεπαρκείς πολιτικές επιλογές μέχρι που απέμεινε μόνο μία που ήταν, για εκείνη, "χωρίς εναλλακτικές".
Το οποίο με φέρνει σιγά σιγά στη μεγάλη και τραγική αποτυχία της. Ένα από τα δυνατά της σημεία στο αξίωμα ήταν η διανοητική της ειλικρίνεια και η ταπεινότητά της - όταν τα γεγονότα άλλαζαν, όπως κατά τη διάρκεια της πανδημίας, άλλαζε τις πολιτικές της και παραδεχόταν αυτό που δεν μπορούσε ακόμη να γνωρίζει. Αυτό ερχόταν σε αντιδιαστολή με τη διανοητική υπεροψία του Τραμπ ή του Πούτιν - ο τελευταίος, για παράδειγμα, αποφάσισε να εισβάλει στην Ουκρανία βασιζόμενος σε υποθέσεις που ήταν λανθασμένες από κάθε άποψη.
Τώρα, εκτός αξιώματος, θα μπορούσε να είχε εφαρμόσει την ίδια ειλικρίνεια και ταπεινότητα στο παρελθόν και στον απολογισμό της, ο οποίος περιλαμβάνει επιτυχίες (όπως η αποτροπή της διάσπασης της ευρωζώνης πριν από μια δεκαετία, για παράδειγμα), αλλά και πολλές αποτυχίες, κυρίως από παράλειψη και όχι από πράξεις της. Είναι μια γυναίκα με παιδεία και ευστροφία και θα μπορούσε να είχε γίνει μια θηλυκή, Ossi και σύγχρονη εκδοχή του Σουν Τζου ή του Μακιαβέλι στο συλλογισμό της περί τακτικής και εξουσίας. Αλλά δεν είχε το θάρρος.
Καταφεύγοντας πάντα σε πυκνές λεπτομέρειες, δεν παραδέχεται κανένα σημαντικό λάθος ή λανθασμένη εκτίμηση. Σε συνέντευξή της, όταν δέχτηκε πιέσεις να απαντήσει για το αν υπάρχει κάτι για το οποίο έχει μετανιώσει, επέμενε στην απάντησή της: Όχι.
Απλά όχι; Και η σπασμωδική στροφή της στο ζήτημα της ενέργειας μετά την καταστροφή στη Φουκουσίμα; Τότε ήταν που αποφάσισε αποσυρθεί πλήρως από την παραγωγή πυρηνικής ενέργειας, αφήνοντας τη χώρα της εξαρτημένη από τον ρυπογόνο άνθρακα (παρόλο που λέει ότι νοιάζεται για την κλιματική αλλαγή), καθώς και από το επικίνδυνο ρωσικό φυσικό αέριο (περισσότερα γι' αυτό σε λίγο). Τι γίνεται με όλες τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις που τόσο πολύ χρειάζεται η Γερμανία, αλλά που ποτέ δεν έθεσε στο τραπέζι; Χωρίς αυτές, η χώρα είναι αντιμέτωπη με μια υφέρπουσα αποβιομηχάνιση.
Έπειτα είναι το στυλ της, που χαρακτηρίζεται από αδυσώπητο κεντρισμό και σκόπιμα άχρωμη ρητορική, με σκοπό να κατευνάσει και να "αποσυντονίσει ασύμμετρα" κάθε αντιπολίτευση. Με αυτόν τον τρόπο, κέρδισε τις μάχες αλλά έχασε τον πόλεμο: Παρουσιάζοντας την πολιτική ως επιστήμη και παρουσιάζοντας τις πολιτικές ως "χωρίς εναλλακτική", υποδαύλισε τη λαϊκιστική οργή στα περιθώρια της κοινωνίας. Αυτή η δυσαρέσκεια βρήκε έκφραση σε ένα νέο κόμμα της άκρας δεξιάς, που δεν είναι τυχαίο ότι ονομάζεται Εναλλακτική για τη Γερμανία, το οποίο θα συνεχίσει να αλλάζει τη γερμανική πολιτική προς το χειρότερο.
Αλλά η μεγαλύτερη "κηλίδα" στην κληρονομιά της, την οποία μόνο η ίδια δεν μπορεί ή δεν θέλει να δει, αφορά τη Ρωσία και τον Πούτιν. Ήταν μια Ανατολικογερμανίδα που έμαθε άπταιστα ρωσικά, σπουδάζοντας μάλιστα κάποτε στο Ντονέτσκ, ένα τμήμα της Ουκρανίας που τώρα είναι υπό ρωσική κατοχή. Ο Πούτιν, από την πλευρά του, ήταν πράκτορας της KGB στη Δρέσδη τη δεκαετία του 1980. Εκείνη κοίταξε πιο βαθιά στο μυαλό του από οποιονδήποτε άλλο δυτικό ηγέτη, και εκείνος, όπως μου έχουν πει, έμαθε να τη σέβεται για ένα διάστημα.
Η Μέρκελ θα μπορούσε, αν ήθελε, να δει και να προειδοποιήσει για τον επερχόμενο κίνδυνο από την αρχή. Κάθισε στην πρώτη σειρά στη Διάσκεψη του Μονάχου για την Ασφάλεια το 2007, όταν ο Πούτιν διακήρυξε τις αιτιάσεις του, αν όχι ακόμη τον πόλεμό του, εναντίον της Δύσης. Όταν προσάρτησε την Κριμαία το 2014, ήταν σε μεγάλο βαθμό στο χέρι της να συντονίσει την αντίδραση της Ευρώπης, και στη συνέχεια να τον αποτρέψει από μια ακόμη χειρότερη κλιμάκωση.
Και όμως, προσκολλήθηκε στην ίδια αφελή "Πολυαννική" συλλογική σκέψη της γερμανικής ελίτ και αρνήθηκε να χαρακτηρίσει τον Πούτιν ως την απειλή που ήταν. Πεισματικά, συνέχισε να αντλεί φθηνό ρωσικό αέριο από έναν αγωγό κάτω από τη Βαλτική, ενώ επέβλεπε την κατασκευή ενός δεύτερου, κόντρα στους φόβους και τις αντιρρήσεις των Πολωνών και των κρατών της Βαλτικής στα ανατολικά και των Αμερικανών στα δυτικά. Ο Nord Stream 2, όπως ονομαζόταν ο αγωγός, δεν ήταν ένα γεωπολιτικό αλλά ένα καθαρά εμπορικό σχέδιο, τόνισε κυνικά - "δεν διέρρευσε ποτέ αέριο από αυτόν", λέει τώρα στους δημοσιογράφους, λες και αυτό την "αθωώνει". (Και οι δύο αγωγοί ανατινάχθηκαν το 2022, και δεν έχει ακόμη διευκρινιστεί από ποιον).
Εκ των υστέρων, μοιάζει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο δυτικό ηγέτη με τον Νέβιλ Τσάμπερλεϊν της γενιάς της, τον Βρετανό κατευναστή που είπε ψέματα στον εαυτό του για τις προθέσεις του Αδόλφου Χίτλερ. Φυσικά έχει δίκιο ότι η εναλλακτική λύση εκείνη την εποχή (μεταξύ του 2014 και της πλήρους κλίμακας εισβολής του Πούτιν το 2022) δεν ήταν να πάει η Γερμανία ή το ΝΑΤΟ σε πόλεμο. Αλλά αν έβλεπε την καταιγίδα, γιατί δεν προειδοποίησε τους Γερμανούς και τους συμμάχους τους; Γιατί δεν σταμάτησε τον αγωγό; Γιατί δεν επένδυσε στον αναιμικό στρατό της χώρας; Και αν δεν το έβλεπε, πώς στο καλό μπορούσε, από όλους τους ανθρώπους, να είναι τόσο τυφλή;
Αυτά τα συναρπαστικά ερωτήματα δεν θα απαντηθούν ποτέ, τουλάχιστον όχι από την ίδια. Κάνοντας μεγάλους περιπάτους στη Βαλτική κατά τη συνταξιοδότησή της, η Μέρκελ επιμένει αντ' αυτού στο σενάριό της, ακόμη και όταν βλέπει την Εναλλακτική για τη Γερμανία να γίνεται φιλοπουτινική και εξτρεμιστική στη Γερμανία, και όταν η νέμεσις της, ο Τραμπ, επιστρέφει στο Οβάλ Γραφείο, πρόθυμος να παζαρέψει με τον ομόσταυλό του Πούτιν για τα λάφυρα στην Ουκρανία και αλλού.
Ο οργανωμένος, πολυμερής, νόμιμος και ηθικός κόσμος που επιθυμούσε η Μέρκελ μετατρέπεται σε αναρχία. Τα πράγματα που προσπάθησε να κρατήσει ενωμένα καταρρέουν. Και παρόλα αυτά, δεν έχει μετανιώσει. "Μπορώ να καταλάβω ότι δεν ακολουθείτε το σκεπτικό μου", είπε στον εξοργισμένο συνομιλητή της στη σκηνή, μπροστά σε ένα φιλικό κοινό την περασμένη εβδομάδα. "Πρέπει να ζήσω με αυτό". Το ίδιο πρέπει να κάνουμε όλοι μας. Τελικά, ο νόμος της εξουσίας του λόρδου Άκτον ισχύει ακόμη και για τη Μέρκελ. Ήταν καλή για ένα διάστημα· και τώρα είναι καλό που έχει φύγει.
Απόδοση - Επιμέλεια: Λυδία Ρουμποπούλου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου