ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ: Η μέρα που ένας γεωργός στη Μήλο έβγαλε απ’ το χώμα την Αφροδίτη

Κυριακή 9 Απριλίου 2023

Η μέρα που ένας γεωργός στη Μήλο έβγαλε απ’ το χώμα την Αφροδίτη

“Την άνοιξη του 1820, ένας γεωργός από την Πλάκα, ο Κεντρωτάς ή Μποτόνης έσκαβε σε ένα πεζούλι, δικό του, κάτω από την Ανατολική Πύλη της αρχαίας πόλης.

[…] Έσκαβε λοιπόν, ο Κεντρωτάς μέσα στο πεζούλι του. Μα τι σκάψιμο έκανε; Ο Βουτιέ, αυτόπτης μάρτυρας, λίγα μέτρα παρακάτω με τους δύο ναύτες της Εσταφέτ, έψαχνε γι΄αρχαία. Γράφει λοιπόν, πως ο Έλληνας χωρικός έβγαζε πέτρες από κάτι ερείπια, πέτρες κατάλληλες για οικοδομή [….]

Όταν φάνηκε η βαθιά τρύπα, ο Κεντρωτάς σκύβει και βλέπει κάτι μάρμαρα να ασπρίζουν. Πίσω του όμως είναι οι τρεις Γάλλοι. Καταλαβαίνει πως αυτά που βρήκε έχουν αξία και θέλει να τα κρύψει σκεπάζοντάς τα με χώματα. […] Ο Βουτιέ δεν κατάλαβε την πονηριά του Έλληνα χωρικού και γράφει:«Είχε ανακαλύψει το επάνω μέρος ενός αγάλματος, σε πολύ κακή κατάσταση και αφού δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή του, ετοιμαζόταν να το ξανασκεπάσει με γκρεμίδια».

Δεν ήταν τόσο αφελής ο Κεντρωτάς. Όταν είδε [ο Βουτιε ]τον Κεντρωτά να σκύβει και να κοιτάζει μέσα στην σκοτεινή τρύπα, πλησίασε. Του έδωσε μερικά γρόσια φιλοδώρημα και με τη βοήθεια των δύο ναυτών έβγαλαν το επάνω μέρος του αγάλματος, από την τρύπα. Επίεσε τον Κεντρωτά να ψάξει και να βρει και το άλλο, το κάτω μέρος του αγάλματος. […] Ο Κεντρωτάς δεν ήταν πολύ πρόθυμος. Ο λόγος είναι φανερός. Προσπαθούσε να κρύψει ότι μπορούσε. Και για «να ψάξει» θα πει πως δεν φαινόταν το κάτω μέρος του αγάλματος και χρειαζόταν να βγούν τα χώματα και οι πέτρες που το έκρυβαν. Δεν άργησε να το βρει. Έγινε μια προσπάθεια να προσαρμοστούν τα δύο μέρη του αγάλματος, μα έλειπε ένα κομμάτι από τη μέση.

Χρειάστηκαν καινούργιες παροτρύνσεις του Βουτιέ και πολλά ψαξίματα για να βρεθεί, μέσα στα χώματα και τις πέτρες, κι αυτό το κομμάτι. Και τότε ο Βουτιέ μπόρεσε και έστησε το άγαλμα.Δεν γράφει αν το στήσιμο έγινε μέσα στην τρύπα ή έξω από αυτή, στην επιφάνεια του εδάφους. Το κάτω μέρος του αγάλματος, πολύ βαρύ, πάνω από 500 κιλά, δύσκολα θα μπορούσαν να το ανεβάσουν στην επιφάνεια οι τρεις, ο Κεντρωτάς και οι δύο ναύτες, ή οι τέσσερις αν βοηθούσε κι ο Βουτιέ. […] Ο Βουτιέ αμέσως μετά έτρεξε στην Πλάκα, να ειδοποιήσει τον Μπρεστ για την αποκάλυψη, και στο πλοίο του, την Εσταφέτ να πάρει το λεύκωμα και τα μολύβια του, για να σχεδιάσει το άγαλμα.

Όσο έλειπε ο Βουτιέ, ο Κεντρωτάς εξακολουθούσε να ψάχνει. Έτσι βρήκε τις δυο Ερμές, με κεφάλι νέου και κεφάλι γέρου, καθώς κι ένα κομμάτι μπράτσου, μα τόσο φθαρμένο που δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί.

Όταν ο Βουτιέ γύρισε από το λιμάνι άρχισε να σχεδιάζει το άγαλμα, τα δύο μέρη χωριστά και τις δυο Ερμές. Όση ώρα ο Βουτιέ σχεδίαζε προσπαθούσε να πείσει τον Μπρεστ, που ήταν δίπλα του, να κλείσει αμέσως συμφωνία. Ο Κεντρωτάς ζητούσε μόνο 400 γρόσια. Μα ο Μπρεστ δίσταζε. Έλεγε αναστενάζοντας:«Μα είστε βέβαιος, καλά βέβαιος, πως αυτά τα μάρμαρα αξίζουν τόσα λεφτά; Σας παρακαλώ, μη με κάνετε να ριψοκινδυνέψω τα λεφτά μου».

*Μήλος, το τοπίο κοντά στο σημείο όπου βρέθηκε το άγαλμα της Αφροδίτης. [Credit: Σπύρος Στάβερης/ LIFO]*

Τελικά ο Μπρεστ, έπειτα από τις συμβουλές και τις πιέσεις και άλλων Γάλλων Αξιωματικών, που αργότερα είδαν το άγαλμα, απόσπασε από τον Κεντρωτά την υπόσχεση πως δεν θα δώσει σε άλλον το άγαλμα, μέχρι να έλθει η απάντηση του Γάλλου Πρεσβευτή από την Πόλη, στον οποίον έγραψε ο Μπρεστ, μέσω του Γενικού Προξένου στη Σμύρνη, του Πιερ Νταβίντ.

Από την πρώτη στιγμή η ανακάλυψη του ωραίου αγάλματος διαδόθηκε στην μικρή κοινωνία της Μήλου. Ένας πρόκριτος, ο Ιάκωβος Ταταράκης[…] προσπαθούσε να σταματήσει τις διαπραγματεύσεις με τους Γάλλους. Έλεγε στον Κεντρωτά πως ο πρίγκιπας Μουρούζης, Δραγουμάνος του Τουρκικού Στόλου, του είχε αναθέσει να αγοράζει κάθε αρχαίο που θα βρισκόταν στη Μήλο και να του το στέλνει στην Πόλη. Οι φοβέρες του προκρίτου έπιασαν τόπο. Δεν χρειαζόταν και πολλά για να τρομοκρατηθεί ένας ραγιάς, όπως γράφει ο Βουτιέ, που κατεβαίνει στο πλοίο του για να παρακινήσει τον κυβερνήτη του, τον Ρομπέρ, να φύγουν αμέσως για την Πόλη για να αναφέρουν σχετικά στον Πρεσβευτή, τον μαρκήσιο ντε Ριβιέρ[….]

Ο Κεντρωτάς, έπειτα από τις συζητήσεις με τους Γάλλους και μετά την επέμβαση του Ιάκωβου Ταταράκη, κατάλαβε πως το άγαλμα είχε μεγάλη αξία και φρόντισε να το εξασφαλίσει μέχρι να δει τι θ’ απογίνει. Μεταφέρει το επάνω μέρος στο [σταβλο] του, που ήταν εκεί κοντά. [ …]Το άγαλμα δεν ήταν, έτσι απλά, δύο μέρη και ένα κομμάτι της μέσης. Είχε αποσπασθεί ο κότσος των μαλλιών, όπως γράφει ο Βουτιέ. Το ενδιάμεσο κομμάτι δεν ήταν ένα αλλά τέσσερα. Ήταν ακόμα το κομμάτι της παλάμης που κρατά το μήλο και ένα κομμάτι αριστερού βραχίονα,[…]Έτσι το άγαλμα της Αφροδίτης βρέθηκε σε επτά κομμάτια, και αυτά, συναρμολογημένα, το απαρτίζουν από το 1821. […] Αυτή είναι η ιστορία της ανακάλυψης της Αφροδίτης της Μήλου, από τον Γεώργιο Κεντρωτά ή Μποτόνη, στις 8 Απριλίου 1820[…]

Εργασίες αναστύλωσης αρχαίου θεάτρου που βρίσκεται κάτω από το χωράφι όπου ο Γιώργος Κεντρωτάς ανακάλυψε το άγαλμα. [Credit: Σπύρος Στάβερης/ LIFO]

“Tο αρχαίο θέατρο, το οποίο θεωρήθηκε αρχικά ρωμαϊκό κατασκεύασμα του 1ου αιώνα μ.Χ, εντοπίστηκε το 1735 από τον Ιησουίτη Nicolas Sarrabat, σε μία εντυπωσιακή θέση πάνω από τον παραθαλάσσιο οικισμό του Κλήματος. Αρχικά βρέθηκαν μόνο οι εννέα πρώτες σειρές εδωλίων. Σήμερα όμως έχει βρεθεί και το προγενέστερο ελληνιστικό τμήμα του (3ος αι. π.Χ.). Ο γερμανός αρχαιολόγος και αρχιτέκτονας Carl Haller έφτασε στη Μήλο τον Αύγουστο του 1816, ύστερα από εντολή του διαδόχου του βαυαρικού θρόνου Λουδοβίκου Α΄ και διενήργησε δύο ανασκαφές με σημαντικά ευρήματα. Ο χώρος του αρχαίου θεάτρου, ύστερα από διάφορα κρούσματα κλοπών και καταστροφών, αγοράστηκε από τον Λουδοβίκο Α΄, ο οποίος, ως βασιλιάς της Βαυαρίας, επισκέφτηκε το νησί το 1836 μαζί με τον γιο του Όθωνα. Σήμερα σώζονται τα θεμέλια της σκηνής, η ορχήστρα και 7 σειρές μαρμάρινων εδωλίων, που μπορούν να χωρέσουν περίπου 700 θεατές. Σίγουρα όμως η χωρητικότητα του θεάτρου ήταν πολύ μεγαλύτερη, μιας και τα εδώλια του κοίλου συνεχίζονταν αρκετά ψηλότερα. (Wikipedia).

Κάπως έτσι θα έμοιαζε η Αφροδίτη της Μήλου στο χωράφι του Γιώργου Κεντρωτά… Στο αρχαιολογικό χώρο του Skupi, κοντά στο Βαρδάρη και σε μικρή απόσταση από τα Σκόπια, βρέθηκε το 2008 ένα άγαλμα της Αφροδίτης από παριανό μάρμαρο που χρονολογείται από το 2ο αιιώνα μ.Χ. Τοποθετημένο σε κεντρικό σημείο μιας αίθουσας ρωμαικών λουτρών, είχε θαφτεί κάτω από τα συντρίμια της αψίδας του οικοδομήματος. ‘Hταν ωστόσο πολύ καλά διατηρημένο, με εξαίρεση τα πόδια και μικρά τμήματα των χεριών (κατά τη συνέχιση των ανασκαφών το 2009, βρέθηκαν τμήματα της δεξιάς κνήμης καθώς και το αριστερό χέρι). Το συγκεκριμένο άγαλμα ανήκει στο είδος της “σεμνής Αφροδίτης”. Βλ. utrinski, mav.mk, macedoniaonline.

H “σεμνή Αφροδίτη” των Μεδίκων, αντίγραφο ενός ελληνικού χάλκινου αγάλματος που αποδίδεται σε μαθητή του Πραξιτέλη.

“Η Αφροδίτη των Μεδίκων, ένα από τα διασημότερα κλασικά αγάλματα της συλλογής Ουφίτσι της Φλωρεντίας, υπήρξε όπως προκύπτει πολύ πιο… σέξι όταν πρωτοκατασκευάστηκε, πριν περίπου δύο χιλιετηρίδες.

Αυτό τουλάχιστον προκύπτει από την χημική ανάλυση του αγάλματος της ελληνιστικής εποχής, το οποίο – όπως και τα περισσότερα αρχαία αγάλματα – φαίνεται πως ήταν περίτεχνα «μακιγιαρισμένο» και στολισμένο με χρυσά κοσμήματα, σαν πραγματική γυναίκα. Η ενδελεχής εξέταση του αγάλματος έδειξε ότι τα χείλη της μαρμάρινης θεάς του έρωτα ήταν βαμμένα με κατακόκκινη μπογιά, ενώ τα μαλλιά της ήταν στολισμένα με λεπτά φυλλα χρυσού και χρυσομπογιά κι από τα αυτιά της κρέμονταν μεγάλα χρυσά σκουλαρίκια.

Η ανάλυση έδειξε μάλιστα πως το αρχαίο «μακιγιάζ» της θεάς δεν σβήστηκε από τον πανδαμάτορα χρόνο, αλλά από τους Ιταλούς αρχαιολόγους που «επενέβησαν» για την αποκατάσταση του αγάλματος, μετά την επιστροφή του στην Ιταλία το 1815, και φρόντισαν να το λευκάνουν με βάση τα κλασικά πρότυπα της εποχής. Υπενθυμίζεται πως το υπέροχο άγαλμα εκλάπη μαζί με άλλους θησαυρούς από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη, αλλά επεστράφη στη Φλωρεντία μετά την ήττα του τελευταίου στο Βατερλό.

Να σημειωθεί πως το συγκεκριμένο άγαλμα, αντίγραφο αρχαιότερου ελληνικού ορειχάλκινου αγάλματος της κλασικής εποχής, θεωρείτο άκρως σκανδαλιστικό, καθώς συνδυάζει το γυμνό με μια επίφαση σεμνότητας, καθως η θεά σπεύδει να καλύψει τα εκτεθειμένα της απόκρυφα: αυτός είναι και ο λόγος, σύμφωνα με τον θρύλο, που το άγαλμα «εξορίστηκε» το 1667 από την Ρώμη στην Φλωρεντία, καθώς ο πάπας εκτιμούσε ότι οδηγούσε τους πιστούς στην ακολασία!

Το βέβαιο είναι ότι εκατοντάδες περιηγητές και ποιητές του 17ου και 18ου αιώνα, με διασημότερο όλων τον λόρδο Βύρωνα, εξύμνησαν το (έγχρωμο, ακόμη) άγαλμα ως το πιο «αληθινό» και ερωτικό γυναικείο γυμνό σε ολόκληρη την Ιταλία…

Αποψη που μάλλον ενστερνίστηκε στην εποχή του και ο μεγάλος ζωγράφος Σάντρο Μποτιτσέλι, που αντέγραψε την ντροπαλή κίνηση της θεάς στον περίφημο πίνακα του «Η Γέννηση της Αφροδίτης». (Βήμα 07/03/2012).