ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ: Η σφραγίδα–πουλί από τον Αλμυρό

Παρασκευή 9 Φεβρουαρίου 2024

Η σφραγίδα–πουλί από τον Αλμυρό

Μπροστινή όψη

Το εύρημα αυτού του μήνα, μία χάλκινη σφραγίδα σε σχήμα πτηνού, ύψους 5 εκ., μας δίνει την ευκαιρία να ρίξουμε μία ματιά στην καθημερινή ζωή των πολιτών της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Το πτηνό σε κατατομή, φέρει ανάγλυφο κύκλο στο κεφάλι, για την απόδοση του ματιού. Στην κοιλιά ανάγλυφα τα γράμματα κ και ω αντίστροφα χτυπημένα, ώστε στο αποτύπωμα στη σφραγιστική επιφάνεια να διαβάζονται ως κω. (βλ. σχέδιο). Μία οριζόντια ανάγλυφη γραμμή πάνω από τα γράμματα υποδηλώνει τη συντομογράφηση της επιγραφής. Στο πίσω μέρος της φέρει μικρή κυκλική λαβή.

Σύμφωνα με τον Γιαννόπουλο, ο οποίος πρώτος δημοσίευσε τη σφραγίδα το 1906, το κω αποδίδει το όνομα Κωνσταντίνος. Οι μικρές οπές πιθανόν χρησιμοποιούνταν για διευκόλυνση της διαφυγής του αέρα κατά τη διάρκεια της σφράγισης.

Πίσω όψη

Σχέδιο (Γιαννόπουλος 1906)

Σφραγίδες χρησιμοποιούνται ήδη από την προϊστορική εποχή σε όλους τους πολιτισμούς με μακραίωνη ιστορία. Κατασκευάζονταν σε διάφορα υλικά, όπως λίθο, πηλό, ξύλο και μέταλλο (εικ. 1-2).

Εικόνα 1. Νεολιθικές λίθινες σφραγίδες από το Μουσείο του Βόλου.

Εικόνα 2. Σφραγίσματα πάνω σε κεραμίδια από την ελληνιστική Δημητριάδα.

Οι μεταλλικές σφραγίδες, όπως η σφραγίδα που παρουσιάζεται σήμερα, χρησιμοποιούνταν ήδη από την ρωμαϊκή περίοδο, ενώ η χρήση τους συνεχίζει και κατά την παλαιοχριστιανική και πρώιμη βυζαντινή περίοδο (4ος-7ος αι. μ.Χ.). Στην τελευταία πρέπει να ανήκει χρονολογικά και η σφραγίδα μας, ενώ παραδείγματα είναι γνωστά και από τη μεσοβυζαντινή περίοδο (7ος αι. – 1204 μ.Χ.). Εφαρμόζονταν σε διάφορες σφραγιστικές επιφάνειες, κυρίως από πηλό ή κερί.

Για τη χρήση τους έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες:

Σφράγιζαν διάφορα προϊόντα με το όνομα του εμπόρου ή του παραγωγού, όπως π.χ. αμφορείς με κρασί ή οίνο, κεραμίδια και τούβλα, σάκους με σιτηρά, ζώα και σκλάβους. Η χρήση αυτή επιβιώνει σήμερα, όπως π.χ. σε τυροκομικά προϊόντα, σε κρέατα και σε τούβλα.
κατά τη βυζαντινή περίοδο σφράγιζαν τους άρτους της θείας ευχαριστίας, όπως ακριβώς γίνεται μέχρι και σήμερα. Συνήθως, η επιγραφή που έφεραν αυτές οι σφραγίδες ήταν IC XC NIKA.

Εκτός από τις παραπάνω χρήσεις, δεν αποκλείουμε η δική μας σφραγίδα να ανήκε σε ιδιώτη ο οποίος σφράγιζε προσωπικά αντικείμενα, τα οποία θα ήθελε να διαφυλάξει ως ιδιοκτησία του. Όπως με το σημερινό ΡΙΝ που χρησιμοποιούμε στα κινητά μας τηλέφωνα και στις ηλεκτρονικές μας συναλλαγές, ο σκοπός της σφραγίδας ήταν ο ίδιος: να διαφυλάξει ό,τι θεωρούσε ο ιδιοκτήτης της πολυτιμότερο για αυτόν.

Εικόνα 3

Το σχήμα των μεταλλικών σφραγίδων ποικίλλει. Μπορεί να είναι τριγωνικές (εικ.3α), ορθογώνιες (εικ.3β), κυκλικές (εικ.3γ), στο σχήμα του σταυρού (εικ.3δ) ή της ημισελήνου (εικ.3ε), στο σχήμα της σόλας του παπουτσιού (εικ.3στ) ή του πέλματος (εικ.3ζ). Δεν λείπουν και σπανιότερα σχήματα, όπως η ανθρώπινη μορφή χωρίς χέρια (εικ.3η) ή ο ιχθύς (εικ.3θ). Στα σπανιότερα σχήματα ανήκει το σχήμα της δικιάς μας σφραγίδας.

Σύμφωνα με τον κατάλογο του Γιαννόπουλου, η θέση εύρεσης είναι το Τσιγγέλι, στην οποία είχε ακμάσει ο οικισμός του μεσαιωνικού Αλμυρού.

Μπορούμε να φανταστούμε, λοιπόν, τον ιδιοκτήτη της σφραγίδας Κωνσταντίνο, μετά από πολλά χρόνια χρήσης της στα εμπορεύματά του, να γίνεται γνωστός με αυτή στον Αλμυρό και την ευρύτερη περιοχή.

Μπορούμε να φανταστούμε κάποια μέρα να ψάχνει εναγωνίως τη σφραγίδα του, που κάπου παράπεσε και που τελικά δεν κατάφερε να βρει ποτέ.

Εικόνα 4

Ίσως να αναγκάστηκε να φτιάξει τελικά μία νέα σφραγίδα (παρόμοια αποσπασματική σφραγίδα εντοπίστηκε να πωλείται στο διαδίκτυο, βλ. εικ.4) ή ίσως να την άλλαξε τελείως (βλ. εικ.3γ, κυκλική σφραγίδα με το ίδιο μονόγραμμα). Το σίγουρο είναι ότι η σφραγίδα αυτή, μετά από αιώνες στα χέρια διαφορετικών ιδιοκτητών, βρέθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και παραδόθηκε στον Ν. Γιαννόπουλο, ο οποίος τη δημοσίευσε και μάλιστα χρησιμοποίησε το σχέδιό της στο εξώφυλλο του περιοδικού «Δελτίον της εν Αλμυρώ Φιλαρχαίου Εταιρείας Όθρυος» του 1906 (εικ.5).