Η βυζαντινή γραφή

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΙΚΡΟΓΡΑΜΜΑΤΗ, μια κομβική μεταρρύθμιση της γλώσσας που δεν αποφασίστηκε με νόμους και διατάγματα αλλά από τις ανάγκες της κοινωνίας. Αποτελεί μια μεγάλη πνευματική κληρονομιά του Βυζαντίου.

Του Θάνου Δασκαλοθανάση
Από το vizantinaistorika


Η βυζαντινή μικρογράμματη γραφή είναι η μεσαιωνική ελληνική γραφή από την οποία προέκυψε τελικά το σύγχρονο ελληνικό αλφάβητο.Κατά τον 9ο με 10ο αιώνα μ.Χ. αντικατέστησε πλήρως τον προηγούμενο τρόπο γραφής,τη μεγαλογράμματη τετραγωνισμένη, που μέχρι τότε ήταν διαδεδομένη για πολλά αλφάβητα στη Δύση (όπως ελληνικό, γοτθικό και λατινικό).Αποτελεί μια εξέλιξη της χειρόγραφης βυζαντινής που χρησιμοποιούταν μέχρι τότε,ανεπίσημα, παράλληλα με την επίσημη τετραγωνισμένη.



Το βυζαντινο αλφαβητο.Για τη γραφή των γραμμάτων χρησιμοποιούνταν διάφορες παραλλαγές.

Η αφετηρία

Ως αφετηρία για την εξέλιξη της γραφής θεωρούμε την καθιέρωση του ιωνικού αλφάβητου στην Αθήνα από τον Ευκλείδη το 403/402 π.Χ., ένα σύστημα, στην ουσία "τοπικό αλφάβητο" με πληρέστερη ανταπόκριση στη προφορική λαλιά των αρχαίων Ελλήνων που έμελλε να παραμερίσει τα κατά τόπους ιδιόρυθμα είδη γραφής ( τοπικά αλφάβητα της Κρήτης, Κορίνθουν, Χαλκίδας) και να κυριαρχήσει.


                                      Επιγραφιή στήλη αττική μεγαλογράμματης γραφής

Η μεγαλογράμματη αττική γραφή αποτέλεσε τον κανόνα και πέρασε στο Βυζάντιο. Λέγεται ότι ο Αριστοφάνης ο Βυζάντιος (περ. 257-180 π.Χ.) υπήρξε ο εισηγητής των σημείων στίξης που διέσπασαν τη συνεχή ακολουθία των λέξεων.



                                                                     Επισυρμένη γραφή

Η γραφή προσαρμοζόταν στις ανάγκες που κάθε φορά έπρπεπε να εξυπηρετήσει. Για τις διαπροσωπικές συναλλαγές αρκούσε ένα κοινότυπος τύπος γραφής που ονομάστηκε επισεσυρμένη (ή κοινή). Η επίσημη γραφή των δημόσιων υπηρεσιών, η λεγόμενη γραφή της επίσημης γραμματείας ή γραφειοκρατική, ήταν περισσότερο προηγμένη και εξεζητημένη. Η καλλιγραφική γραφή που απευθυνόταν σε βιβλιόφιλους ονομάστηκε βιβλιακή ή γραφή των βιβλίων.

Πρώτα στάδια του μεγαλογράμματου ρυθμού, σε χρήση ως τον 10 αιώνα, αποτελούν η βακχυλίδεια και η ρωμαϊκή γραφή. Η μορφή των κεφαλαίων γραμμάτων ήταν αρκετά γοητευτική, καθώς τα γράμματα χαράζονταν προσεκτικά πλάι-πλάι, ευδιάκριτα και καθαρά.Η κεφαλαιογράμματη γραφή δεν διατηρήθηκε μόνο στην επιγραφική τέχνη, αλλά και στη γραφή χειρογράφων βιβλίων.

Στο μεταίχμιο του 2ου-3ου αιώνα μ.Χ., εμφανίζεται η βιβλική μεγαλογράμματη γραφή. Δείγματα της κοπτικής ή αλεξανδρινής γραφής σώζονται από τον 6ο και 7ο αιώνα. Η τελευταία μορφή του μεγαλογράμματου ρυθμού είναι η οξυκόρυφη (ogivale), που εμφανίζει δύο τύπους, την κεκλιμένη και την όρθια. Επιβίωση της βιβλικής μεγαλογράμματης με αφομοιωμένα στοιχεία της οξυκόρυφης αποτελεί η λειτουργική στρογγυλόσχημη γραφή.

Η μικρογράμματη γραφή



Όταν λέμε "βυζαντινή γραφή" ο νους μας κατευθυνεται προς τον τύπο εκείνο των μικρών γραμμάτων που αραδιασμένα με έναν παράξενο τρόπο συνδέσεων, άλλοτε όμορφα και κανονισμένα, κι άλλοτε ριγμένα βιαστικά στις σειρές των χαρακώσεων των βυζαντινών χειρογράφων μας φαίνονται ακατανόητα σύμβολα που χρειάζονται κάποια αποκρυπτογράφηση. Είναι ο τύπος της μικρογράμματης γραφής που από την αρχή της εμφάνισής της θα κυριαρχήσει σε όλη τη διάρκεια των επόμενων βυζαντινών αιώνων και θα φτάσει εξελικτικά ως τις μέρες μας.

Η μικρογράμματη γραφή εμφανίζεται γύρω στο 800 μ.Χ. Η αρχή της βρίσκεται στη μεγαλογράμματη κοινή επισεσυρμένη που, από τον 4ο ως τον 9ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα χάρη της συντόμευσης του χρόνου γραφής. Πιθανότατα εξελίχθηκε από την ανάγκη ταχείας επικοινωνίας μέσω χειρόγραφων επιστολών, που ανάγκασε τη μορφή των γραμμάτων να προσαρμοστεί στην κίνηση της γραφής.


Η επίσημη χρήση της λατινικής γλώσσας ως τα χρόνια του Ηράκλειου (610-641 μ.Χ.) είχε σαν αποτέλεσμα το συνταίριασμα των χαρακτήρων ρωμαϊκής και λατινικής επισεσυρμένης σε ένα καινούριο ύφος γραφής, τη βυζαντινή επισεσυρμένη.
Στην αναγέννηση των γραμμάτων του 9ου-10ου αιώνα, το βιβλιογραφικό εργαστήριο της Μονής Στουδίου προσφέρει το αρχαιότερο χειρόγραφο βυζαντινής μικρογράμματης γραφής. Στην τυποποίησή της, η στουδιτική γραφή κατέχει ξεχωριστή θέση.Τα χαρακτηριστικά της ‘Στουδιτικής’ γραφής είναι η κομψότητα, τα καλοβαλμένα γράμματα και η ελαφριά κλίση προς τα αριστερά. Τότε άρχισε και η μεταγραφή κειμένων από τη μεγαλογράμματη στη μικρογράμματη γραφή.



Μικρογράμματη γραφή τύπου «άσσου πίκας»: Κώδ., Εθνική Βιβλιοθήκη Βατικανού, αρ. 1553, φ120. 10ος αι., Ιωάννης Δαμασκηνός.



Η διάδοση της μικρογράμματης γραφής αντικατοπτρίζει και την αναγέννηση των ελληνικών γραμμάτων κατά τον 9ο αι μ.Χ. Γράμματα της παλιότερης μεγαλογράμματης συνέχισαν να χρησιμοποιούνται περιορισμένα μόνο σε τίτλους,επικεφαλίδες ή όταν ξεκινούσε ένα κεφάλαιο. Η μικρογράμματη γραφή συνδυάζεται και συνυπάρχει με την μεγαλογράμματη, η οποία παραμένει στους τίτλους, στα αρχιγράμματα και ενίοτε μέσα στο κείμενο και επηρεάζει ανάλογα τη μικρογράμματη.

 Η όλο και μεγαλύτερη εισδοχή μεγαλογράμματων σημείων στη μικρογράμματη γραφή δημιουργεί έναν μικτό ρυθμό. Η μικρογράμματη εμφανίζει τώρα δύο τύπους: την όρθια καλλιγραφική με μεγαλογράμματα τα σημεία Ε και Η και την καλλιγραφική με κλίση γραφή, που θα είναι η βάση για τις εξελικτικές τάσεις της μικρογράμματης. Οι παλαιογράφοι από εδώ και στο εξής μιλούν για ομάδες γραφών (παλαιά στρογγυλή, παλαιά επιμήκη κ.ά.).
Τον 13ο αιώνα εμφανίζεται η γραφειοκρατική μικρογράμματη (δημοτική) γραφή με πολλές βραχυγραφίες και ακανόνιστα σχήματα γραμμάτων. Στο δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα δημιουργείται η ανισοστρόγγυλη γραφή. Οι ξεχωριστές τεχνοτροπικές αποκλίσεις στους τύπους των γραφών συνδέονται με τα αντιγραφικά κέντρα της αυτοκρατορίας σε βαθμό που οι παλαιογράφοι ονοματίζουν με προσγραφές σε βιβλιογραφικά εργαστήρια.


Στη μεταβυζαντινή εποχή δυτικά τυπογραφεία δημιούργησαν στοιχεία για το ελληνικό αλφάβητο με βάση τη μικρογράμματη βυζαντινή γραφή.Πάνω σ'αυτές τις τυπογραφικές γραμματοσειρές βασίστηκε το σύγχρονο ελληνικό αλφάβητο.Τα κεφαλαία γράμματά του φτιάχτηκαν στο σχήματα των αρχαίων μεγαλογράμματων ελληνικών.



Προσέξτε την επικεφαλίδα που είναι γραμμένη στην μεγαλογράμματη γραφή,ενώ το υπόλοιπο κείμενο στη μικρογράμματη.Το πρώτο γράμμα του κειμένο ,είναι ένα μεγάλο ζωγραφισμένο Ε.

Από τη βυζαντινή μικρογράμματη προήλθαν και άλλα μεταγενέστερα αλφάβητα όπως το χειρόγραφο ρωσικό, αρμένικο και γεωργιανό τα οποία προφανώς την χρησιμοποίησαν ως πρότυπο.

Το αρχαιότερο κείμενο στην βυζαντινή γραφή είναι το Τετραβάγγελο Ουσπένσκι, στην Αγία Πετρούπολη από 835 μ.Χ με αρχική προέλευση τη μονή Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη.


Πηγές

Γλώσσα και αλφάβητα του κόσμου http://www.glossesweb.com/
Η βυζαντινή γραφή, Κατερίνα Καλαμαρτζή - Κατσαρού, βυζαντινολόγου
Η βυζαντινή γραφή, "Αρχαιολογία" http://www.archaiologia.gr/