Ομ. Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων – Στρατηγικών Σπουδών, Παν/μιο Πειραιώς, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών
Η διαπάλη των ηγεμονικών ελεφάντων στις περιφέρειες του πλανήτη και τα πιθανά σενάρια για τη διαμόρφωση νέων συμμαχιών.
Τρεις ακριβώς δεκαετίες μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου ο πόλεμος στην Ουκρανία αποτελεί μια νέα Μεταψυχροπολεμική αφετηρία βαθύτατων μακρόχρονων προεκτάσεων και μοιραία αστάθειας, πολύ πιο έντονης αστάθειας απ’ ότι μετά το 1990.
Σε σύγκριση με την δεκαετία του 1990, η νέα εποχή στην οποία ήδη εισήλθαμε δεν αφήνει περιθώρια για αυταρέσκειες, ψευδαισθήσεις, ουτοπίες και φλούδες ελπίδες. Η κρίση στην Ουκρανία συμβολίζει την τελεσίδικη ανάδυση του πολυπολικού διεθνούς συστήματος οι στρατηγικές ισορροπίες του οποίου μοιραία εξελίσσονται με διαπάλη των ηγεμονικών ελεφάντων στις περιφέρειες του πλανήτη.
Επειδή ακριβώς όπως γράψαμε εδώ σε πρόσφατη παρέμβαση μια κατευθείαν σύγκρουση των πυρηνικών ηγεμονικών δυνάμεων οδηγεί σε πλανητικό ολοκαύτωμα και καταστροφή όλων, η ανταγωνισμοί και οι συγκρούσεις αναπόδραστα διεξάγονται στις περιφέρειες.
Γράφοντας αυτές τις γραμμές λίγες ώρες μετά την έναρξη του πολέμου δεν ενδείκνυται να σχολιαστούν οι ρευστές εξελίξεις που επηρεάζονται από αναρίθμητες μεταβλητές μεγάλης κύμανσης. Ούτε βέβαια και χρήζει να γίνουν αξιολογικές κρίσεις. Ο πόλεμος είναι κάτι το τραγικό, τρομερό και ανεπιθύμητο, ιδιαίτερα όταν παραβιάζεται η διεθνής τάξη.
Ο σκοπός εδώ όμως είναι η διάγνωση των αιτίων που οδήγησαν στην αποτυχία της πολιτικής και στην έναρξη του πολέμου και αυτό κρίνεται. Πέραν των αναλύσεων τον λόγο έχει η διπλωματία και οι διεθνείς θεσμοί που δεν μπορεί παρά να είναι άλλος από τον τερματισμό μιας σύρραξης και την δημιουργία προϋποθέσεων σταθερότητας.
Επίσης, δεν ενδείκνυται να σχολιαστούν οι ρευστές εξελίξεις καθότι οι αποφάσεις των ηγεμονικών επιτελείων απορρέουν από συμπλεκόμενα επιτελικά σχέδια και σε μια μεγάλη διένεξη που όλες οι ενδείξεις δείχνουν ότι θα είναι μακράς διαρκείας. Οι προβλέψεις όχι μόνο είναι μάταιες και δεν ενδείκνυνται.
Έτσι, το παρόν σύντομο κείμενο γράφεται για να σκιαγραφήσει το πώς είχαν προσανατολιστεί τα πράγματα Μεταψυχροπολεμικά, ποιες είναι οι προϋποθέσεις και ποιες οι αιτιώδεις σχέσεις που αντί να οδηγήσουν σε μια νέα πιο σταθερή εποχή έφεραν τον κόσμο σε μια ένα αφετηρία μοιραία ασταθή και απρόβλεπτη.
Σε μεγάλο βαθμό, εκτιμάται, αυτά θα επηρεάσουν και τους προσανατολισμούς των ηγεμονικών διενέξεων εφεξής. Διευκρινίζεται ότι δεν αναφερόμαστε σε συναισθηματικά κριτήρια, φιλίες, χορούς κτλ, αλλά σε ένα πιο ορθολογιστικό εθνοκρατοκεντρικό και ταυτόχρονα πολυπολικό κόσμο.
Βασικά όπως έχουμε υποστηρίξει και σε άλλη περίπτωση, στο Μεταψυχροπολεμικό περιβάλλον εντός του οποίου οι στρατηγικές σχέσεις εισήλθαν σε φάση διαμόρφωσης των πλανητικών στρατηγικών ισορροπιών τα δύο κύρια γεωπολιτικά δόγματα των Mackinder και Spykman συμπλέκονται πλέον δυναμικά και συνδυάζονται δυναμικά με τα νέα δεδομένα του πολυπολικού διεθνούς συστήματος.
Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου οι ΗΠΑ και επί τρεις δεκαετίες, ως η συντριπτικά ισχυρότερη δύναμη του πλανήτη κατά κάποιο τρόπο, έφερε την ευθύνη να υιοθετήσει στρατηγικές που θα οδηγούσαν σε ένα νέο πλανητικό στρατηγικό modus vivendi και ένα πιο ασφαλή κόσμο, ιδίως όσον αφορά την πιθανότητα ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος. Μάλιστα με όρους που θα τα την συνέφεραν πολύ περισσότερο από ότι οι στρατηγικές επιλογές που τελικά υιοθέτησε.
“O Πρόεδρος Ντε Γκολ επί δεκαετίες μιλούσε για ένα σύστημα ευρωπαϊκής ασφάλειας από τα Ουράλια μέχρι τον Ατλαντικό που θα επενεργούσε μετριαστικά στο αναδυόμενο πολυπολικό διεθνές σύστημα, στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου όταν οι ΗΠΑ είχαν τον πρώτο λόγο δεν ευνόησαν κάτι τέτοιο.”
Όχι μόνο δεν έγινε αυτό αλλά επιπλέον ως και να μην υπήρχαν άλλες μεγάλες δυνάμεις πάνω στον πλανήτη με ένα πολύ ακατάστατο και επιπόλαιο τρόπο επιδόθηκε σε «ανθρωπιστικούς βομβαρδισμούς» και αγώνα δρόμου για να επωφεληθεί όσο προκαλώντας αβάστακτες συμφορές σε πολλές περιφέρειες του πλανήτη. Τίποτα δεν κατάφερε. Είχαμε την γνωστή υπερεπέκταση από τις αρνητικές συνέπειες της οποίας η Ουάσιγκτον τώρα επιχειρεί διασώσει την στρατηγική της αξιοπιστία.
Τα στρατηγικά σφάλματα, όμως, επηρέασαν πολύ περισσότερο την Ευρώπη. Αφού θυμίσουμε ότι ο Πρόεδρος Ντε Γκολ επί δεκαετίες μιλούσε για ένα σύστημα ευρωπαϊκής ασφάλειας από τα Ουράλια μέχρι τον Ατλαντικό που θα επενεργούσε μετριαστικά στο αναδυόμενο πολυπολικό διεθνές σύστημα, στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου όταν οι ΗΠΑ είχαν τον πρώτο λόγο δεν ευνόησαν κάτι τέτοιο.
Εάν έτσι προσανατολιζόταν η Δύση σταδιακά και επειδή το Σύμφωνο της Βαρσοβίας είχε τερματιστεί, ένα νέο σύστημα Ευρωπαϊκής Ασφάλειας θα μπορούσε να αντικαταστήσει την Ατλαντική Συμμαχία.
Απλά η μη υιοθέτηση ενός ορθολογιστικού προσανατολισμού το 1990, πέραν των αβάστακτων συνεπειών για εκατομμύρια ανθρώπους στις περιφέρειες, μας οδήγησε στον πόλεμο του 2022 αλλά και σε πολλά άλλα που «μοιραία επέρχονται». Έστω και σύντομα θα πρέπει να εξηγήσουμε τα «μοιραία λάθη» και τις συνέπειές τους για όλους.
Κατά πρώτον, το «μοιραία» είναι του George Kennan. Προσδιόρισε τον προσανατολισμό όταν το 1996-97 σε μια σειρά παρεμβάσεων έγραψε:
«Η επέκταση του ΝΑΤΟ [στις πρώην κομμουνιστικές χώρες υπό την ΕΣΣΔ στην Κεντρική Ευρώπη] θα ήταν το πιο μοιραίο λάθος στην αμερικανική πολιτική από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.
Είναι αναμενόμενο ότι η απόφαση αυτή θα αναζωπυρώσει εθνικιστικές, αντί-δυτικές και μιλιταριστικές τάσεις στη ρωσική κοινή γνώμη, θα αναζωπυρώσει την ψυχροπολεμική ατμόσφαιρα στις σχέσεις Ανατολής-Δύσης και θα κατευθύνει τη ρωσική εξωτερική πολιτική προς μια κατεύθυνση που θα είναι αντίθετη με τις επιθυμίες μας».
Ο Κένναν δεν ήταν κάποιος «τυχαίος» και μιλώντας για «μοιραίο λάθος» δεν το είπε τυχαία. Να το θυμίσουμε για όσους γνωρίζουν ότι το δόγμα Κένναν ήταν ο άξονας της μεταπολεμικής Αμερικανικής στρατηγικής: Ανάσχεση των ηπειρωτικών δυνάμεων πάνω στην Περίμετρο της Ευρασίας για να μην κατέβουν στα «θερμά νερά», εξ ου και το δόγμα Κένναν που αποτέλεσε τον άξονα της Αμερικανικής στρατηγικής μέχρι το 1990.
Έκτισε πάνω στην ανάλυση του γνωστού γεωπολιτικού αναλυτή Spykman ο οποίος υποστήριξε ότι:
“«Όποιος ελέγχει την περίμετρο κυριαρχεί στην Ευρασία. Όποιος κυριαρχεί στην Ευρασία ελέγχει τις τύχες του κόσμου».”
Δεν αναιρούσε το γεωπολιτικό δόγμα του Mackinder. Το δόγμα Mackinder του 1917 αποτύπωνε την στρατηγική της Βρετανικής αποικιοκρατικής υπερδύναμης επί αιώνες μέχρι και το 1945:
«Αυτός ο οποίος κυβερνά την Ανατολική Ευρώπη κυριαρχεί στην καρδιά της γης.
Αυτός ο οποίος κυβερνά στην καρδιά της γης κυριαρχεί την παγκόσμιο νήσο.
Αυτός ο οποίος κυβερνά την παγκόσμιο νήσο κυριαρχεί στον κόσμο»
Θα επιμείνουμε στον Mackinder, γιατί η πολυσυζητημένη παρέμβασή του εν μέσω του πολέμου τον Ιούλιο το 1943 είχε επηρεάσει στην δημιουργία της Ατλαντικής συμμαχίας και σχετίζεται άμεσα με τα συντρέχοντα:
«εάν η Σοβιετική Ένωση αναδειχθεί ως ο νικητής του πολέμου κατά της Γερμανίας θα αναδειχθεί ως η μεγαλύτερη ηπειρωτική δύναμη της υδρογείου.
Επιπλέον, θα είναι ισχυρότερη δύναμη από άποψη δυνατοτήτων άμυνας κατά εξωτερικών επιθέσεων.
Η καρδιά της γης είναι το μεγαλύτερο φυσικό οχυρό της γης.
Για πρώτη φορά στην ιστορία κυβερνάται από ένα μεγάλο στρατό υψηλών ποιοτικών προδιαγραφών»
Στο κείμενο αυτό μίλησε για το «Ευρωατλαντικό βάθρο ισχύος» που αμέσως μετά τον Πόλεμο ήταν η Ατλαντική Συμμαχία. Πέραν αυτού και εκφράζοντας την παραδοσιακή δυσπιστία για τον ρόλο της Γερμανίας στην ηπειρωτική Ευρώπη υποστήριξε ότι:
«η Γερμανία ακόμη και αν ηττηθεί και τιμωρηθεί θα αποτελεί μεγάλο κίνδυνο για τα Βρετανικά συμφέροντα. Όπως παρατήρησε τα στενά της Μάγχης θα εξουδετερωθούν από ισχυρά αναχώματα δυνάμεως είτε από μεγάλες ηπειρωτικές δυνάμεις προς Ανατολάς στην καρδιά της γης είτε από ναυτικές δυνάμεις στα δυτικά στον βορειοατλαντικό ωκεανό»
Συνοπτικά, η Γερμανία με τις συμφωνίες του 1954 που ισχύουν μέχρι τις μέρες μας εντάχθηκε στην Ατλαντική Συμμαχία και στην ΕΟΚ που δημιουργήθηκε σε τρία χρόνια και βασικά τέθηκε υπό πλήρη έλεγχο ο οποίος ανανεώθηκε θεσμικά την δεκαετία του 1990. Ισχύει ο γνωστός αφορισμός ανώτατου αξιωματούχου της Ατλαντικής Συμμαχίας αρχές της δεκαετίας του 1950: «το ΝΑΤΟ δημιουργήθηκε «για να κρατήσει τη Σοβιετική Ένωση έξω, την Αμερική μέσα, και τους Γερμανούς κάτω».
Κύριο ερώτημα μετά την κρίση της Ουκρανίας είναι: Τι ισχύει όσον αφορά αυτή την βαθύτατων προεκτάσεων στρατηγική θεώρηση των Ευρωατλαντικών και Ευρασιατικών υποθέσεων; Για όσους έχουν μελετήσει τα γεγονότα την περίοδο 1989-94 γνωρίζουν ότι αυτό το ζήτημα παρέμεινε ανοικτό και ίσως αποτελεί το μεγαλύτερο τα επόμενα χρόνια.
Με την Ατλαντική Συμμαχία η Σοβιετική Ένωση αντιμετωπίστηκε με την πυρηνική αποτροπή των ΗΠΑ και εκατοντάδες χιλιάδες Αμερικανικό στρατό που εγκαταστάθηκε στην Ευρώπη. Δημιουργήθηκε, βασικά, ένα μεγάλο Αμερικανικό στρατηγικό θερμοκήπιο που αφενός κάλυπτε την Ευρώπη αμυντικά και αφετέρου μπόρεσε να αναπτύξει το «Κοινοτικό νομικό και οικονομικό κεκτημένο». Αυτή ήταν μια παράδοξη κατάσταση.
“στη νέα φάση που εισερχόμαστε μετά την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία είναι πιθανό να δούμε πιθανή σύγκλιση Γερμανίας με την Ρωσία.”
Συχνά επισημάναμε ότι η ΕΕ Μεταψυχροπολεμικά ήταν «ένας νομικός και οικονομικός γίγαντας και ένας πολιτικός και στρατηγικός νάνος». Μόνο η Γαλλία και η Βρετανία είχαν κάποια περιθώρια ελιγμών λόγω πυρηνικών όπλων.
Συμπληρώνοντας τις αναφορές μας στα δύο προαναφερθέντα κυρίαρχα και προσδιοριστικά γεωπολιτικά δόγματα των Mackinder και Spykman, υπογραμμίζεται κάτι επίσης πολύ γνωστό και μείζονος σημασίας στην νέα φάση που εισερχόμαστε μετά την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία: Αφορά πιθανή σύγκλιση Γερμανίας με την Ρωσία.
Σχετικά, η ιστορία παλαιά και πρόσφατη διδάσκει ότι οι ηγεμονικές δυνάμεις με κριτήρια στρατηγικών σκοπιμοτήτων και τίποτα άλλο εναλλάσσουν συμμαχίες. Στο παρελθόν δύο φορές μια τέτοια σύγκλιση προκάλεσε μεγάλα προβλήματα στις Δυτικές δυνάμεις, η τελευταία του Χίτλερ με τον Στάλιν.
Η σύγκλιση μπορεί να προκύψει ως κατευνασμός λόγω της αδυναμίας της Γερμανίας (δεν κατέχει πυρηνικά όπως εξάλλου να το έχει στο Σύνταγμά της) ή ως μια ισχυρή πλέον Γερμανία που θα ευέλικτα θα αναζητήσει νέες συμμαχίες (πιο ειδικοί έχουν αποφανθεί ότι εάν το αποφασίσει κατέχει τεχνολογία για τάχιστη απόκτηση πυρηνικών).
“είναι πλέον ξεκάθαρο πως δύσκολα μπορεί να υπάρξει σύγκλιση των δυτικών δυνάμεων με την Ρωσία. Παρενθετικά, στο σημείο αυτό, τονίζεται ότι επί δύο δεκαετίες, η Μόσχα προσπαθούσε να προσεγγίσει την Δύση,”
Συνοψίζοντας, τα πιο πάνω εξ αντικειμένου υποδηλώνουν τα εξής:
Πρώτον, ο πόλεμος στην Ουκρανία λόγω ελλειμματικών στρατηγικών της Μεταψυχροπολεμικής εποχής και με δεδομένη την αποφασιστικότητα (και ετοιμότητα) της Ρωσίας να κλιμακώσει νέες στρατηγικές ισορροπίες δύσκολα μπορούν να επιτευχθούν στο εγγύς μέλλον.
Δεύτερον, το πιο «θα ήταν το πιο μοιραίο λάθος στην αμερικανική πολιτική από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου» για το οποίο έγραψε ο Kennan όχι μόνο το αποδεικνύει ο πόλεμος στην Ουκρανία αλλά και είναι πλέον ξεκάθαρο πως δύσκολα μπορεί να υπάρξει σύγκλιση των δυτικών δυνάμεων με την Ρωσία. Παρενθετικά, στο σημείο αυτό, τονίζεται ότι επί δύο δεκαετίες, η Μόσχα προσπαθούσε να προσεγγίσει την Δύση, ακόμη και με ιδέες για ένταξη στην Ατλαντική Συμμαχία ή ένα νέο σύστημα Ευρωπαϊκής ασφάλειας.
“Η Ρωσία διολισθαίνει σε συμμαχική σύγκλιση με την Κίνα για την οποία κατά τα άλλα τρέφει βαθύτατες γεωπολιτικές ανησυχίες οι οποίες περιέργως δεν συνεκτιμήθηκαν από τις ΗΠΑ.”
Αυτό ενέχει βαθύτατες προεκτάσεις σε ένα δεύτερο επίπεδο, επειδή ακριβώς οι δυτικές στάσεις και αποφάσεις οδηγούν την Ρωσία σε ένα «αμυντικοεπιθετικό» προσανατολισμό και σε κάτι στρατηγικά αφύσικο: Διολισθαίνει σε συμμαχική σύγκλιση με την Κίνα για την οποία κατά τα άλλα τρέφει βαθύτατες γεωπολιτικές ανησυχίες οι οποίες περιέργως δεν συνεκτιμήθηκαν από τις ΗΠΑ.
Τρίτον, εν μέσω ενός πλέον ώριμου πολυπολικού συστήματος η έκρηξη του πολέμου στην Ουκρανία και η δρομολόγηση στρατηγικής αστάθειας άγνωστων προς το παρόν προεκτάσεων, ξαναφέρνει στο προσκήνιο σκληρά τις γεωπολιτικές θεωρίες για τους πόλους ισχύος, τις κρίσιμες ζώνες και τα συμπλεκόμενα συμφέροντα.
“...η μεγαλύτερη στρατηγική ανησυχία της Γαλλίας είναι η Γερμανία και όλοι το γνωρίζουν. Ακόμη πιο περίπλοκη είναι η κατάσταση όχι μόνο πάνω στην ζώνη της Ευρασίας, αλλά επίσης στην Αρκτική ζώνη και στις Νότιες περιοχές της Ευρασίας...”
Ιδιαίτερα λόγω αβεβαιότητας για την θέση και τον ρόλο της Γερμανίας η θεώρηση του Mackinder για την σημασία του πόλου ισχύος της κεντρικής Ευρώπης (την «καρδιά της Γης») αναπόδραστα θα συνεκτιμηθεί ανάλογα με το πώς θα εξελιχθεί ο ρόλος του καθενός συμπεριλαμβανομένης της Γαλλίας, η οποία διόλου τυχαία «θεωρεί το ΝΑΤΟ εγκεφαλικά νεκρό».
Πιο σημαντικό, η μεγαλύτερη στρατηγική ανησυχία της Γαλλίας είναι η Γερμανία και όλοι το γνωρίζουν. Ακόμη πιο περίπλοκη είναι η κατάσταση όχι μόνο πάνω στην ζώνη της Ευρασίας όπως την περιέγραψε ο Spykman αλλά επίσης στην Αρκτική ζώνη και στις Νότιες περιοχές της Ευρασίας, τα κράτη της οποίας παρά τα προβλήματά τους δεν είναι πλέον στην κατάσταση που βρίσκονταν πριν ένα αιώνα.
Ολοκληρώνοντας σημειώνεται ότι γράφοντας εν μέσω πολέμου το παρόν σύντομο κείμενο έγινε προσπάθεια να σταθούμε με συντομία στα κύρια, στα πάγια, στα διαχρονικά, στα σημαντικά, στα προσδιοριστικά που αφορούν τα Θουκυδίδεια αξιώματα κάθε κρατοκεντρικού συστήματος και τις τυπολογίες της σύγχρονης στρατηγικής ανάλυσης που αφορούν ένα σύστημα πολλών ηγεμονικών δυνάμεων.
Ασφαλώς θα επανέλθουμε αλλά με όρους «εν οίδα ουδέν οίδα» καθότι εν μέσω μιας ολοφάνερης καταιγίδας επερχόμενων στρατηγικών εξελίξεων απαιτείται ψύχραιμη στάθμιση και εκτίμηση.
Πέραν αυτού τον λόγο τον έχουν τα κρατικά επιτελεία (για όσα κράτη διαθέτουν επιτελεία!).
ΦΩΤΟ:24 Φεβρουαρίου 2022, Βερολίνο ένα ρωσικό τανκ του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου και πίσω του Κτήριο του Ράιχσταγκ κατά τη διάρκεια εκδήλωσης μνήμης για τους 2000 Ρώσους που έχασαν τη ζωή τους στις μάχες κατά των ναζί στο Βερολίνο τον Απρίλιο και Μάιο του 1945. Την ίδια ημέρα με την εκδήλωση η Ρωσία επιτέθηκε στην Ουκρανία. picture alliance via Getty Images
ΠΗΓΗ huffingtonpost
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου