Του ιστορικού ερευνητή, Γιάννη Κιουλέκα
αναδημοσίευση από το Αρχείον Πολιτισμού
«Πρέπει να δεχθούμε τη διαδικασία αποσύνθεσης της Τουρκίας σαν μιά υπαρκτή πραγματικότητα και να μην κάνουμε τη σκέψη ότι θα μπορούσε ή θα έπρεπε να τη σταματήσει κανείς. Να εκδηλώσουμε στους αγώνες για αυτοδιάθεση των χριστιανικών εθνών την απεριόριστη συμπάθεια μας. Τους αγώνες αυτούς να τους χαιρετίσουμε προπάντων σαν ένα αγωνιστικό μέσο κατά της τσαρικής Ρωσίας & να υποστηρίξουμε με έμφαση την ανεξαρτησία τόσο από τη Ρωσία όσο & από την Τουρκία.» [1]
Η 12η Ιουνίου αποτελεί για όλους τους Μικρασιάτες, πολύ περισσότερο για εμάς τους Φωκιανούς, ημέρα στοχασμού, περισυλλογής, συνειδητοποίησης. Πρίν από την Σμύρνη το 1922, στην Παλαιά & Νέα Φώκαια της Ιωνίας έλαβαν χώρα μία σειρά από εξίσου τραγικά γεγονότα τα οποία μπορούν να θεωρηθούν ως προπομπός των όσων εξελίχθηκαν στον Πόντο & τελικά στην Σμύρνη από τους Τούρκους εθνικιστές. Οι σφαγές που ξεκίνησαν στα Μικρασιατικά παράλια στις αρχές Μαΐου 1914, τώρα εξελίσσονταν στις Φώκαιες & τα γύρω χωριά. Τα γεγονότα παρέμειναν άγνωστα για περίπου 90 χρόνια & ήλθαν στην επιφάνεια περίπου το 2007! κυρίως λόγω της πολύτιμης μαρτυρίας & των ντοκουμέντων του αρχείου του Φελίξ Σαρτιώ, που παρέμεναν στην Γαλλία χωρίς κανείς να τα αναζητήσει, αποδεικνύοντας με τον πιο δραματικό & αποκαλυπτικό τρόπο την μεθόδευση της εθνοκάθαρσης (η νομική ορολογία είναι γενοκτονία) των προγόνων μας.
Το αρχείο Σαρτιώ ήλθε στην επιφάνεια τυχαία πρίν λίγα χρόνια & έγινε γνωστό πρώτα στους Φωκιανούς πρόσφυγες στην Ελλάδα. Ο Φελίξ Σαρτιώ καταγράφει βήμα – βήμα επί ένα 24ωρο τον διωγμό. Τραβάει φωτογραφίες, κρύβει με κίνδυνο της ζωής του εκατοντάδες κατατρεγμένους Φωκιανούς στα σπίτια της Γαλλικής αρχαιολογικής αποστολής σώζοντας τις ζωές τους, συγκεντρώνει μαρτυρίες ξένων από άλλες πόλεις & χωριά, κάνει αναφορά σε όλες τις ξένες δυνάμεις, ζητώντας βοήθεια & δικαίωση για τα αθώα θύματα. Φοβόταν πως αυτό το γεγονός θα αποσιωπηθεί υπό το βάρος των κοσμοϊστορικών εξελίξεων που ακολούθησαν. Δυστυχώς η ιστορία απέδειξε πως οι φόβοι του ήταν βάσιμοι, καθώς ο Α΄ Διωγμός των Ελλήνων (Α΄ φάση της γενοκτονίας) από τα παράλια της Μ. Ασίας παρέμεινε για πολλές δεκαετίες ένα γεγονός άγνωστο. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η εκστρατεία του ελληνικού στρατού το 1919 & η καταστροφή του 1922 ήταν οι αιτίες που οδήγησαν στη λήθη τον αφανισμό του ελληνικού στοιχείου το 1914 από την εποχή των αρχαίων Ιωνικών αποικιών.
Τώρα τα δραματικά γεγονότα του 1914 προβαίνουν ξανά στο προσκήνιο της ιστορίας. Έχουμε χρέος να τα γνωστοποιήσουμε. Την γενοκτονία σχεδίασε το κομιτάτο των νεοτούρκων στο μυστικό συνέδριο στην Θεσσαλονίκη το 1911. Όταν οι νεότουρκοι πήραν την εξουσία έβαλαν σε εφαρμογή την ρατσιστική, γενοκτονική πολιτική τους, που ήταν η εξόντωση, εκδίωξη των χριστιανικών πληθυσμών από την πατρίδα τους την Μικρά Ασία στην αρχή του περασμένου αιώνα, για να ολοκληρωθεί την περίοδο 1919-1922 από τον πολιτικό πρόγονο & ίνδαλμα του Α. Χίτλερ, τον Μουσταφά Κεμάλ. Το πογκρόμ της εθνοκάθαρσης των Ελλήνων, ξεκίνησε το 1913, διήρκησε έως την άνοιξη του 1914 στην Ανατολική Θράκη, για να συνεχισθεί σύμφωνα με τις αποφάσεις της νεοτουρκικής κυβέρνησης στην περιοχή της Δυτικής & Ανατολικής Μικράς Ασίας, υπό την υψηλή εποπτεία καθοδήγηση & παρότρυνση των Γερμανών.
Συγκεκριμένα πρόκειται για τις επαρχίες Χαλκηδόνος, Νικομήδειας, Νίκαιας, Προύσσης, Κυζίκου, Προικοννήσου, Δαρδανελλίων, Κυδωνίων, Μοσχονησίων, Σμύρνης, Εφέσσου, Ανέων, Κρήνης, Ηλιουπόλεως, Πισιδίας, Αγκύρας, Ικονίου, Καισαρείας. Ιδιαίτερα στην Δυτική Μ. Ασία, το πογκρόμ λειτούργησε «σαν ένα παλλόμενο κύμα», στα παράλια της Ιωνίας, σε ολόκληρη την χερσόνησο της Ερυθραίας & τις γύρω περιοχές όπως Μεναιμένη, Καράμπουρνα, Τσεσμέ, Βουρλά, Κάτω Παναγιά, Ρειζντερέ, Λιθρί, Μελί, Αγιο Γεώργιο, Κορδελλιό, Κουκλουτζά, Μπουρνόβα, Εγγλεζονήσια, Π. Εφεσο, Κασαμπά, Σεβδήκιοι, Βαϊνδήρι, Πέργαμο, Φιλαδέλφεια, Σόμα, Κιρκαγάτς, Αξάρι, Κασαμπά κλπ με απώτερο στόχο να ξεριζωθεί όλο το ελληνικό – χριστιανικό στοιχείο από τις πατρογονικές του εστίες. Στις 12 Ιουνίου 1914 είχε έρθει η σειρά των Φωκιανών να πληρώσουν χωρίς να έχουν φταίξει σε τίποτα, το δικό τους «μερίδιο» στην δημιουργία του τουρκικού κράτους. Τα θλιβερά αυτά γεγονότα συνέβηκαν ακριβώς με τον ίδιο τρόπο σε διάφορες επαρχίες, κυρίως στον Πόντο μετά την έναρξη του Α΄ Π. Π. την περίοδο 1915-1918, παράλληλα με την ολοκλήρωση της γενοκτονίας των Αρμενίων, για να ολοκληρωθεί την περίοδο 1919-1922 από τον πολιτικό πρόγονο & ίνδαλμα του Α. Χίτλερ, τον Μουσταφά Κεμάλ την περίοδο 1919-1922 στον Πόντο. Ουσιαστικά η μεθοδευμένη & ενιαία γενοκτονία εις βάρος μας εκ μέρους των τούρκων έγινε σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, την περίοδο 1913 – 1922.
Η περίπτωση της Φώκαιας
Η Παλαιά Φώκαια είναι παράλια πόλη και λιμάνι της Μ. Ασίας. Ιδρύθηκε, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, από Φωκείς (Φωκίδα) υπό την ηγεσία Αθηναίων οδηγούμενοι από τους Φιλογένη & Δάμωνα σε γή που τους παραχωρήθηκε από τους Κυμαίους περίπου τον 8ο π.Χ. αιώνα, ίσως και παλαιότερα , στην περιοχή που νωρίτερα κατοικούσαν Αιολείς απ’ την Κύμη. Έτσι αποτελεί την αρχή της Ιωνίας και το τέλος της Αιολίδας. Η κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν η ναυτιλία και το εμπόριο. Η Φώκαια ήταν απ’ τις πιο μικρές πόλεις της Ιωνίας αλλά κι η πιο δραστήρια στο εμπόριο και τον αποικισμό. Όταν στο τέλος του 7ου αιώνα παρουσιάστηκε ανάγκη να δημιουργήσει νέες αποικίες, βρήκε πιασμένες από άλλους τις πιο κατάλληλες (κοντινές) περιοχές κι έτσι αφού ίδρυσε το 654 π.Χ. τη Λάμψακο στον Ελλήσποντο, στράφηκε μόνη αυτή απ’ όλες τις άλλες Ιωνικές πόλεις προς τη Δυτική Μεσόγειο (Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία) και ίδρυσε εκεί ονομαστές αποικίες. Πρώτοι οι Φωκαείς χρησιμοποίησαν τις περίφημες «Πεντηκοντόρους», πλοία ευκίνητα και εξοπλισμένα κατάλληλα για μακρινά και επικίνδυνα ταξίδια. Έτσι σιγά-σιγά, έγιναν κύριοι της Μεσογείου και επειδή τα ταξίδια ήταν μακρινά, ίδρυσαν σε διάφορα σημεία – σταθμούς ανεφοδιασμού και επισκευής των πλοίων, που μερικοί απ’ αυτούς εξελίχθηκαν σε αποικίες κατά μήκος της Ιβηρικής χερσονήσου.Τέτοιες αποικίες, που ιδρύθηκαν από τους Φωκαείς γύρω στο 600 π.Χ. ήταν στην Κορσική: την Αλαρία ή Αλερία καθώς και τίς Κάλιαρι και Ολβία στην Σαρδηνία. Επίσης αποικίες των Φωκαέων ήταν το Ρήγιο και η Ελέα (ή Υέλη) στην Ν. Ιταλία. Στην Ισπανία: Tο Ημεροσκόπιο, το Εμπόριο και η Μαινάκη (εκεί περίπου όπου βρίσκεται σήμερα η Μάλαγα). Στην Γαλλία: Την Μασσαλία & Την Ολβία. Οι Μασσαλιώτες δημιούργησαν την Νίκαια (Nice), την Αντίπολη (σημερινή Αντίμπ / Antipes), την Ιεράπολη (Ιέρ), την Αγαθή Ροήν και τον Μονάκου Λιμένα (Μονακό / Monacco). Απ’ την Μασσαλία εκπολιτίσθηκε η υπόλοιπη Γαλλία και άλλες γειτονικές χώρες. Από τις αρχαίες ελληνικές αποικίες των Φωκιανών μεταλαμπαδεύτηκε ο ελληνικός πολιτισμός σε ολόκληρη την Ευρώπη αλλά & αυτό που αποκαλούμε Δύση. Τον 13ο αιώνα ιδρύθηκε 12 χιλιόμετρα βορειότερα της Π. Φώκαιας επίσης από Ελληνες Φωκιανούς η Νέα Φώκαια. Ελληνικά χωριά γύρω από τις Φώκαιες ήταν το Γκερένγκιοϊ, Σερένγκιοϊ, η Βάρη, τα Σουλουντζούκια / Σουβουντζούκια, το Μπαγκάρασι.
Ο Φελίξ Σαρτιώ (1876-1944) ήταν Γάλλος μηχανικός, απόφοιτος της Πολυτεχνικής Σχολής και διευθυντής εκμετάλλευσης στους Σιδηροδρόμους του Βορρά, ενδιαφερόταν και για την αρχαιολογία και κατέγραψε με την πέννα του αλλά και με τη φωτογραφική του μηχανή όχι μόνο τα αρχαία της πόλης αλλά και την σφαγή των κατοίκων της και την καταστροφή που προκλήθηκε στην πόλη. Σε αυτόν χρωστάμε πάρα πολλά για την διάσωση της μνήμης των Ελλήνων της Φώκαιας και του εγκλήματος που διέπραξαν τα «τάγματα εφόδου» των Νεότουρκων εναντίον τους. Οι περιγραφές & οι φωτογραφίες — ντοκουμέντα είναι από το χαμένο επί 90 (!) χρόνια αρχείο του. Μέσα από την περιγραφή των σφαγών στην Φώκαια διακρίνουμε την μεθόδευση τα χαρακτηριστικά αυτού που ονομάσθηκε δικαίως αργότερα, σαν γενοκτονία & περιλαμβάνει την περίοδο 1913 – 1922/1923.Μέσα από τα ντοκουμέντα του Φελίξ Σαρτιώ αναδεικνύεται η κρατική & παρακρατική νεοτουρκική μεθόδευση από όλες τις βαθμίδες & διαστάσεις της τουρκικής διοίκησης.
Η καταστροφή της Φώκαιας [3]
“… Αφού είχα μείνει στην Παλαιά Φώκαια τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1913, εγκαταστάθηκα ξανά εκεί στις 26 Μαΐου του 1914… Ειρηνική κι ευτυχισμένη ανθούσε η ζωή… Έλληνες και Τούρκοι Οθωμανοί συνεννοούνταν άριστα… καμιά πρόκληση καμμία κακοποίηση… Στις 12 Ιουνίου 1914 (ν. η.) στις 10 το πρωί, ενώ συμπλήρωνα, καθισμένος στο παράθυρο μου, το ημερολόγιο ανασκαφής, ακούω φωνές. Βλέπω στην αμμουδιά ανθρώπους να τρέχουν ποταμηδόν προς τα καΐκια που ήταν δεμένα στο λιμάνι και να σηκώνουν πανιά… Ξαφνικά εκδηλώνεται τρομερός πανικός. Μια λέξη κυκλοφόρησε από στόμα σε στόμα: «ΕΡΧΟΝΤΑΙ»!. Φωνές και ξέφρενη φυγή. Οι άνθρωποι τρέχουν να κρυφτούν μέσα στα σπίτια και κλειδαμπαρώνονται. Λίγες στιγμές μετά ο δρόμος είναι έρημος…
Δέχομαι τότε την επίσκεψη ενός προκρίτου της πόλης, ανθρώπου από τους πιο αξιοσέβαστους και τους πιο αγαπητούς στην μικρή μας παροικία. Έρχεται να μου αποκαλύψει πόσο σοβαρή είναι η κατάσταση. Δύο Τούρκοι αγγελιοφόροι είχαν φτάσει στη Φώκαια την Τετάρτη 10 Ιουνίου, στις τέσσερις το απόγευμα, ο διοικητής της χωροφυλακής της Μαινεμένης και ένας παλιός μουφτής (μουσουλμάνος ιερέας) της Φώκαιας.
Έγινε σύσκεψη στου μουλαζίμη (αξιωματικός της αστυνομίας), στην οποία συμμετείχαν ο καϊμακάμης (Κυβερνήτης της περιοχής), οι μουδίρηδες (διευθυντές) του δημόσιου χρέους και της Ρεζί, του μονοπωλίου καπνού, ο επί κεφαλής του δήμου, οι μουχτάρηδες (κοινοτάρχες) και οι βασικοί μουσουλμάνοι προεστοί. Το μυστικό το μαρτύρησαν δύο Τούρκοι, που μου αποκαλύπτει τα ονόματα τους: Όλοι αυτοί είχαν συγκεντρωθεί, του είπαν, προκειμένου να αποφασίσουν τι επιμέρους μέτρα θα πάρουν για να εφαρμόσουν τις διαταγές, τις οποίες είχε σχεδιάσει τρείς βδομάδες πριν η Αυτού Εξοχότης ο Ραχμί μπέης, ο γενικός κυβερνήτης στο βιλαέτι, περιοδεύοντας στις πόλεις και τα χωριά της περιφέρειας του. Από όπου πέρασε, χύθηκε αίμα, ή όπου νάναι θα χυθεί, και οι φλόγες θα υψωθούν… Στις 11 του μηνός, τα γύρω ελληνικά χωριά, το Γκερένκιοϊ, τα Σουβουτζούκια, το Βαγαράσι, η Βάρη, έχει σχεδιαστεί να δεχτούν επίθεση. Η Νέα Φώκαια, μικρή πόλη των 7.500 κατοίκων εκ των οποίων 6.500 Έλληνες, σε απόσταση 3,5 ωρών προς βορρά της Παλαιάς, θα δεχόταν επίθεση τη νύχτα μεταξύ 11ης & 12ης Ιουνίου. Καταλαβαίνω πλέον ότι η πομπή των άμοιρων εκτοπισμένων που είχα δει την προηγούμενη είναι απλώς το αποτέλεσμα της εφαρμογής ενός πολύ ευρύτερου προγράμματος, το οποίο είχε εκτελεστεί πιστά την καθορισμένη ημερομηνία.
Κάποιοι πρόσφυγες από την Νέα Φώκαια, που έκοψαν μέσα από το βουνό και καταφθάνουν σιγά-σιγά, επιβεβαιώνουν ότι και εκεί η επίθεση έγινε την καθορισμένη ώρα. Είμαστε απομονωμένοι και γύρω μας επικρατεί παντού η καταστροφή και ο θάνατος… Η πόλη μένει ανυπεράσπιστη. Τα μπουλούκια θα ξεχυθούν όπου νάναι από τους γύρω λόφους. Ενόσω ένα απόσπασμα θα προσπαθεί να σταματήσει μερικούς, οι άλλοι θα μπουν στα σπίτια και θα σφάξουν τα γυναικόπαιδα. Δεν πρόκειται για κίνημα εξέγερσης ή για τοπικό ξέσπασμα θρησκευτικού φανατισμού, αλλά για εκτέλεση διαταγών που έδωσε η Κυβέρνηση… Έξω, στην τόσο καθάρια συνήθως και τόσο γαλήνια νύχτα, αντηχεί ο ορυμαγδός του τρόμου και της σφαγής… Ουρλιαχτά ακούγονται , αλαλιασμένα πλάσματα φεύγουν τρέχοντας, με τα ρούχα σκισμένα και το πρόσωπο ματωμένο , ενώ οι πληγωμένοι σέρνονται στο κατώφλι…
στην παραλία, Σάββατο 13 Ιουνίου 1914 [2]
Επικρατεί τέτοιος πανικός που μια γυναίκα πνίγεται μπροστά στα μάτια μας, σε ένα σημείο της ακτής όπου το νερό δεν ξεπερνάει τους 60 πόντους νερό… Σύντομα καταφέρνω να ελέγξω τη συγκίνηση μου και παρατηρώ αυτούς που μας επιτίθενται. Πολλοί με πλησιάζουν και μου απλώνουν το χέρι. Αναγνωρίζω μερικούς… Είναι όλοι τους χωρικοί από τα γύρω τούρκικα χωριά, το Ουλουμπουνάρ, το Κοζμπεαλί, το Ισικκιεβέ, το Γενίκιοϊ… Δεν είναι ούτε έποικοι από τη Μακεδονία ούτε επαγγελματίες ληστές, είναι ο συνήθως τόσο πράος, ειρηνικός και τίμιος πληθυσμός, με ηρεμία και γλύκα παροιμιώδη… Είναι προφανές πως δεν ενεργούν αυτοβούλως. Μας το λένε οι ίδιοι: «Λάβαμε διαταγές και τις εκτελούμε, άλλωστε αυτό είναι το δίκαιο». Λεηλατούν, πυρπολούν, σκοτώνουν ψυχρά, χωρίς μίσος, κατά μία έννοια μεθοδικά. Επί κεφαλής τους είναι δύο άνδρες που πολλοί τους γνωρίζουν στην περιοχή ως ενεργά μέλη του τοπικού κομιτάτου Ένωση και Πρόοδος. Εφαρμόζουν ένα πρόγραμμα, που τους έχουν σχεδιάσει στο όνομα των υπέρτερων συμφερόντων της αυτοκρατορίας και της θρησκείας. Η λεηλασία, η προσωπική εκδίκηση, ο βιασμός είναι ο μισθός τους. … Τα όπλα που βαστούν είναι του κράτους… Ολόκληρη η ακτή, από το Ισμίτ (Νικομήδεια), ανατολικά της θάλασσας του Μαρμαρά, μέχρι τον Τσεσμέ, νότια της Σμύρνης, έχει υποστεί παρόμοιες καταστροφές… Μια γυναίκα, μας την κουβάλησαν ετοιμοθάνατη : την είχαν βιάσει δεκαεπτά Τούρκοι… Μας βεβαιώνουν ότι οι άθλιοι πήραν μαζί τους στα βουνά πολλές νεαρές κόρες, αφού πρώτα σκότωσαν μπροστά στα μάτια τους τη μάννα και τον πατέρα τους. Καθώς έγραψε ο συνεργάτης μου ο Μανσιέ , εδώ έχουμε όλα τα χαρακτηριστικά μιας δήωσης πόλεως, όπως διεξαγόταν στους πιο βάρβαρους καιρούς : κλοπές, λεηλασία, πυρπόληση, θάνατοι, βιασμοί…. Δεν αποκαλύπτουμε σε μια μητέρα ότι τα δύο μωρά της σκοτώθηκαν… Στα σπίτια που εκκενώθηκαν (περίπου 1.200 ανήκουν στους εκδιωχθέντες ) οι άρπαγες συνεχίζουν το έργο τους. Ο βασικός στόχος είναι να αρπάξουν πρώτα από όλα χρήματα και κοσμήματα. Αργότερα , όταν η πόλη θα έχει πια ερημωθεί, θα έχουν άφθονο χρόνο να τα ιδιοποιηθούν… Το πρώτιστο είναι να μην φύγουν μαζί με τους φυγάδες τα μετρητά και τα πολύτιμα αντικείμενα. Τέτοιες εντολές έχουν δοθεί και εκτελούνται μεθοδικά… Τις αρχειοθήκες όμως, τους πάγκους, τα έπιπλα που χρειάζονται για να ξαναρχίσει το εμπόριο τα σεβάστηκαν. Και στην περίπτωση αυτή έχουν δοθεί οδηγίες. Η μέθοδος είναι εντυπωσιακή: Τα σπίτια πρέπει να ξανακατοικηθούν, σύμφωνα με την δεύτερη πράξη του όλου προγράμματος. Ό,τι δεν μεταφέρεται, αλλά και τα αγαθά, πρέπει να μοιραστούν κανονικά στους Τούρκους εποίκους, που σύντομα θα καταφθάσουν από την Ευρώπη, αλλά και στους εκτελεστές μα και στους σχεδιαστές της όλης επιχείρησης… Στις εκκλησίες στόχος των βανδαλισμών ήταν τα μισητά λειτουργικά σκεύη και οι εικόνες και το θρησκευτικό μίσος ικανοποιήθηκε εν μέρει…Στις επτά το βράδυ όλα έχουν τελειώσει… Η επιχείρηση κράτησε μετά βίας είκοσι τέσσερις ώρες… Ούτε καν ένας Τούρκος πληγωμένος. Όλα έγιναν αριστοτεχνικά. Οι νέοι αυτοί βάρβαροι δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τους προγόνους τους, τις οθωμανικές ορδές, που ρήμαζαν κατά τον Μεσαίωνα τις ακτές και τα νησιά… Ξαφνικά διακρίνω ένα πλεούμενο να μπαίνει στο λιμάνι : Στρατός έχει σταλεί από την Σμύρνη… Είχαμε λοιπόν δίκιο χτες που αποφασίσαμε να μην προβάλουμε την παραμικρή αντίσταση: Θα μας είχαν σφάξει όλους. Η πόλη (7.000 Έλληνες) έχει αδειάσει … δεν υπάρχει πια ούτε ένας Έλληνας Οθωμανός υπήκοος στην Φώκαια…”.
“…η Πολιτική των Νεοτούρκων άρχισε να αποκαλύπτει το πραγματικό της πρόσωπο με την εξαναγκαστική εγκατάσταση στη Μακεδονία Τούρκων χωρικών από τη Σερβία και τη Βοσνία… Από το 1912 … τα πλοία υπό ελληνική σημαία αποκλείσθηκαν από τα οθωμανικά λιμάνια. Επίσης απαγορεύθηκε στους ιθαγενείς Μουσουλμάνους να ψωνίζουν από τα ελληνικά μαγαζιά, αλητοσυμμορίες παρέλυσαν το πιο ανθηρό εμπόριο. Αυτή η τακτική δεν απέδωσε παντού, κυρίως δεν πέτυχε στη Φώκαια, όπου βρέθηκα το 1913 … Στη συνέχεια μία φιλολογία μίσους, εκκλήσεις στο θρησκευτικό φανατισμό και στον ιερό πόλεμο κατέκλυσαν τις πόλεις και την ύπαιθρο, τέλος αφαιρέθηκαν τα όπλα από όλο τον ελληνικό πληθυσμό… Στις αρχές του 1914 , η προετοιμασία είχε τελειώσει… Ο Λίμαν Φον Σάντερς είχε έρθει προσωπικά να επιθεωρήσει τα στρατεύματα που δρούσαν μεταξύ Περγάμου και Κινικίου, και να ελέγξει την περιοχή που έπρεπε να εκκενωθεί και να καταστραφεί. Ήταν Μάιος του 1914 και τίποτα δεν προμηνούσε τον Ευρωπαϊκό Πόλεμο… Ο επιδιωκόμενος σκοπός δεν ήταν η σφαγή & η καταστροφή, αλλά η εκδίωξη των πληθυσμών. Οι σφαγές και η καταστροφή χρησιμοποιούνταν, για να σκορπίσουν τον τρόμο και να προκαλέσουν την έξοδο. Την στιγμή εκείνη βρισκόμουν στην Φώκαια και είμαι μάρτυρας του τι συνέβη εκεί. Οι μέθοδοι που προέρχονταν από ένα καλά μελετημένο και συστηματικό σχέδιο, ήταν παντού ίδιες, όπως μπορώ να βεβαιώσω από μια έρευνα που έκανα στις παράκτιες περιοχές. Οι συμμορίες έκαναν την εμφάνιση τους συνήθως το βράδυ, οπλισμένες μέχρι τα δόντια με χαντζάρια και τουφέκια. Ξεχύνονταν στους δρόμους, ξεκόλλαγαν πόρτες και παράθυρα με χτυπήματα υποκόπανων και τσεκουριές, έσφαζαν, κάρφωναν στα κρεβάτια και τουφέκιζαν γυναίκες, παιδιά και γέρους.
Κομμένα ανθρώπινα μέλη κρέμονταν στις προθήκες των χασάπικων με την επιγραφή: «χριστιανικό κρέας», Νέα κορίτσια βιάζονταν, άλλα κλέβονταν, ειδεχθείς πράξεις εκδίκησης γίνονταν με τέτοια κτηνωδία για την οποία μόνο φυλές αγρίων είναι ικανές… Φωτιές ανάβουν σε μερικά σημεία από το πετρέλαιο που είχαν στις δημοτικές πυροσβεστικές αντλίες. Σπίτια, με τον κόσμο κλειδωμένο μέσα, λαμπάδιαζαν. Το πανικόβλητο πλήθος με ξεσκισμένα ρούχα και ματωμένο πρόσωπο τρέχει προς την παραλία. Μαζεύουμε μέσα από το δρόμο ένα νεογέννητο, του οποίου δεν μπορούμε να βρούμε τη μητέρα, και το εμπιστευόμαστε σε μια γυναίκα που θηλάζει το μικρό της… Ο δημοτικός γιατρός παίρνει μέρος στην λεηλασία… Το δράμα διάρκεσε 24 ώρες κατά τις οποίες διαδραματίστηκαν οι δύο μεγάλες πράξεις του, η σπαραξικάρδια έξοδος και η αναίσχυντη λεηλασία… Σε 15 ημέρες ο κύριος όγκος δουλειάς έχει τελειώσει. Σε πολλές κοινότητες και περιοχές, όπως στις δύο Φώκαιες, δεν υπάρχει πια ούτε ένας Έλληνας… Ένα είναι βέβαιο, πως υπάρχουν εκπληκτικές αναλογίες μεταξύ των μεθόδων που ακολούθησαν οι Νεότουρκοι στην αρχαία γη της Ιωνίας, και των μεθόδων που η γερμανική Kultur εφάρμοσε στη χώρα μας στη Δύση… Ο Chukri μπέης, Οθωμανός αντιπρόσωπος της επιτροπής Ερεύνης το 1914 μου έλεγε με την υποκρισία που είναι κοινό γνώρισμα της ψυχολογίας των Τούρκων κυβερνώντων και της γερμανικής ψυχολογίας: «Τα βίαια περιστατικά που σημειώθηκαν στη Φώκαια είναι μια κηλίδα στην ιστορία των πρόσφατων γεγονότων στην Τουρκία»… Ο Ταλαάτ και ο Εμβέρ ξεπέρασαν τους προγόνους τους σε κυνισμό και κτηνωδία. Είναι άξιοι κληρονόμοι τους, είναι εχθροί της ανθρωπότητας… Μόλις έκλεισαν τρεις χιλιάδες χρόνια Ιστορίας… Δεν υπάρχεις πια, αγαπημένη ψυχή της αρχαίας αυτής πόλης, μητέρα της ωραίας μας Προβηγκίας, πρόγονε του λαμπρού ελληνισμού της Δύσης…”.
Η μεθόδευση μετά την σφαγή
«…Επιστρέφω στη Φώκαια, όπου φτάνω στις 20 Ιουνίου το πρωί. Η Αυτού Εξοχότης ο Ταλαάτ μπέης πέρασε από εκεί στις 16 . Ανακάλεσε τον καϊμακάμη, επειδή δεν έπραξε τα δέοντα για την τήρηση της τάξης. Απίστευτο!… Μετά την αναχώρηση της Αυτού Εξοχότητας του υπουργού των Εσωτερικών, ο τουρκικός πληθυσμός της Φώκαιας, που μέχρι τότε είχε, μεμονωμένα για λόγους προσωπικής εκδίκησης, οπλιστεί μέχρι τα δόντια. Φέρεται αλαζονικά τώρα και, τις τελευταίες μέρες, ολοκληρώνει στις λεπτομέρειες της τη λεηλασία που πραγματοποίησαν στην αρχή μαζικά τα μπουλούκια από τα γειτονικά χωριά… Ειχα επιστρέψει στη Φώκαια με την πρόθεση να βάλω κάποια τάξη στις εργασίες μου. Δεν υπήρχε περίπτωση να ξαναπιάσω δουλειά : ποτέ δεν είχα άφθονους Τούρκους εργάτες και τώρα που οι χωρικοί κολυμπούσαν στα πλούτη δεν μπορούσα πλέον να υπολογίζω σε αυτούς…. Στην πραγματικότητα — το βλέπω καθαρά τώρα – είχαν αποφασίσει να μας αναγκάσουν να φύγουμε. Έχουν στ’ αλήθεια να κάνουν δουλειές που πρέπει να γίνουν μακριά από τα δικά μας βλέμματα: οι πρόκριτοι και οι υπάλληλοι πρέπει να μοιραστούν μεταξύ τους τα πιο όμορφα ελληνικά σπίτια (τριάντα από αυτά τα κατέλαβαν λίγες μέρες αργότερα)… Το αίμα είχε εξαφανιστεί με το πλύσιμο από παντού… Τα ίχνη από την ταφή των πτωμάτων, που εννέα μέρες πριν η μυρουδιά τους ήταν ακόμα έντονη στην ενορία της Αγίας Τριάδας, είχαν τώρα εξαφανιστεί… Εδώ και δεκαπέντε μέρες η ψυχή της Φώκαιας δεν υπήρχε πια και μόλις είχαμε συντάξει επισήμως τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της. Τη μεθεπόμενη… μετέφεραν στη Φώκαια 700 με 800 εποίκους προερχόμενους από τη Μακεδονία… Τους είδα τους εποίκους… και κανένας τους δεν παρουσίαζε το παραμικρό ίχνος βίας … Εκτιμώ ότι, παραθέτοντας τώρα τα γεγονότα των οποίων υπήρξα μάρτυρας και δίνοντας στην κοινή γνώμη τις πληροφορίες που συγκέντρωσα, η ευθύνη βαρύνει πλέον αποκλειστικά εμένα. Η σιωπή κράτησε δυστυχώς πολύ καιρό. Η Ιστορία, η Δικαιοσύνη, η Ανθρωπιά, η φήμη περί ευθύτητας και εντιμότητας που απολαμβάνει η Γαλλία ανά τον κόσμο έχουν να κερδίσουν αν ακουστεί η μαρτυρία μου… Καταπίνοντας την περιφρόνηση και την οργή που ξεσήκωσαν μέσα μου η διπροσωπία και η αγριότητα των νέων αυτών βαρβάρων της Ανατολής, τις συνέταξα χωρίς πάθος, με τη μόνη έγνοια να προσφέρω μια μαρτυρία συγκεκριμμένη και αναμφισβήτητη…. Προτίμησα όμως να αφήσω τα όσα έγραψα στην αρχική τους μορφή… Μια μαρτυρία θέλησα να προσφέρω και αυτή τη μαρτυρία την παραδίδω ως έχει στην κοινή γνώμη. Σύντομα θα έρθει ο καιρός που θα μπορούν να συναχθούν οι συνέπειες του γεγονότος, που θα έχουν ξεκάθαρα προσδιοριστεί οι ευθύνες και που η μοίρα, δίκαιη, θα πλήξει ενόχους μαζί και συνενόχους και θα προσφέρει στα δύστυχα θύματα τους την επανόρθωση που τους οφείλεται».
Η Α΄ περίοδος της γενοκτονίας δεν έχει φωτισθεί, αναλυθεί & τεκμηριωθεί επαρκώς μέχρι σήμερα με συστηματικό τρόπο από τους Μικρασιάτες. Η αφήγηση των τραγικών γεγονότων στις Φώκαιες έρχεται να καλύψει αυτό ακριβώς το «κενό» μνήμης, αφήγησης & να συμβάλλει στην συνειδητοποίηση των πραγματικών αιτών του ξερριζωμού των προγόνων μας από τις πατρογονικές του εστίες. Κάθε χρόνο στις 12 Ιουνίου ή την πρώτη επόμενη Κυριακή αν είναι καθημερινή, στις 12 το μεσημέρι ηχούν 12 φορές πένθιμα οι καμπάνες των εκκλησιών σε Νέα Φώκαια Χαλκιδικής & Παλαιά Φώκαια Αττικής. Ταυτόχρονα τηρείται ενός (1) λεπτού σιγή σε στάση προσοχής. Η συγκεκριμμένη εκδήλωση δεν υποκαθιστά με κανένα τρόπο την 14η Σεπτεμβρίου, ημέρα μνήμης της γενοκτονίας όλων των Μικρασιατών. Το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε για να μην επέλθει η λήθη των γεγονότων. Στην Ελλάδα, το προσφυγικό στοιχείο αντιμετωπίστηκε σε γενικές γραμμές σαν ξένο, που ήλθε προκειμένου να διαταράξει πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και άλλες ισορροπίες, και τέθηκε στο παρασκήνιο. Ήταν βάρος που έπρεπε να εξαφανισθεί ή τουλάχιστον να μείνει χωρίς ουσιαστικό μέλλον και αυτό μπορούσε να γίνει με την ολοκληρωτική ισοπέδωση του πλούσιου παρελθόντος. Στη σημερινή περίοδο, η προσδοκία, η θέληση των Μικρασιατών να οικοδομήσουν και πάλι την ιστορία τους, να διεκδικήσουν το δικαίωμα στη μνήμη, να ζητήσουν λογαριασμό από το υπεύθυνο τουρκικό κράτος και τη διεθνή κοινότητα για τις αδικίες που έγιναν εις βάρος τους, εμπεριέχει μέσα της μια φόρτιση, μία δυναμική απελευθερωτική. Η πολιτική της λήθης ευνοεί εκείνες τις δυνάμεις που σε επίπεδο εθνικό, περιφερειακό και διεθνές – σε Ελλάδα, Ανατολική Μεσόγειο & Ευρώπη – επιδιώκουν να οικοδομήσουν νέες νομιμοποιημένες μορφές εξουσίας στις οργουελικές διαστάσεις της επάνω στην κατεστραμμένη μνήμη και ταυτότητα των ατόμων, των πολιτών, των λαών. Μαζί μας – εκτός από την Ιστορία – είναι όλο και περισσότεροι Τούρκοι δημοκράτες όπως ο Ali Ertem, ως υποστηρικτής των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Πρόεδρος του «Συλλόγου Ενάντια στη Γενοκτονία»), αναφέρει μεταξύ άλλων και τα εξής: «…Οι φωνές των υποστηρικτών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δημοκρατών μετατράπηκαν σε φωνές των βασανισμένων και ατιμασμένων λαών. Απαιτούν επίσης δικαιοσύνη. Υποκλίνονται γεμάτοι σεβασμό μπροστά στα θύματα του ελληνικού λαού και ζητούν την αναγνώριση της γενοκτονίας … του ελληνικού λαού.Υπέρ της αναγνώρισης των μέχρι σήμερα ανομολόγητων γενοκτονιών !Δίκαιο και δικαιοσύνη για τους επιζώντες και για μια αληθινή φιλία των λαών μας !Ενώ η γενοκτονία των Αρμενίων, Αραμαίων – Ασσυρίων και των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας είναι αναμφισβήτητα στοιχείο της (νεώτερης) Ιστορίας της Τουρκίας και ενώ ασκεί έντονη επιρροή στην κοινωνική πραγματικότητα, του τουρκικό κράτος προσπαθεί να χτίσει το μέλλον της κοινωνίας του πάνω στην άρνηση αυτής της πραγματικότητας… Τα χρόνια 1914-1922 στην τουρκική περιοχή κυριαρχίας οι Αρμένιοι, Ασσύριοι – Αραμαίοι και Έλληνες έγιναν με τις γενοκτονίες και τους διωγμούς ασήμαντες μειονότητες… Η εξόντωση των χριστιανικών λαών που βρίσκονταν υπό την τουρκική κυριαρχία ολοκληρώθηκε σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση από το 1912 ως το 1918 οι Νεότουρκοι έσφαξαν 1,5 εκατομμύριο Αρμενίους, 500.000 Αραμαίους-Ασσυρίους και πάνω από 750.000 Έλληνες από την Ανατολική Θράκη, την Ιωνία, τον Πόντο και την Καππαδοκία…Η τουρκική δημοκρατία ως νόμιμος διάδοχος της οθωμανικής αυτοκρατορίας έχει την ηθική, πολιτική και νομική ευθύνη για τα εγκλήματα των Νεότουρκων, έστω και αν προσπαθεί να αποποιηθεί την ευθύνη αρνούμενη την πραγματικότητα… Η Τουρκία προσπαθεί να απαγορεύσει στους διαδόχους των θυμάτων να θυμούνται, να απαιτούν δίκαιο και δικαιοσύνη…».
Οι σύλλογοι, οι κυριότεροι εκφραστές του προσφυγικού χώρου, στο πρώτο διάστημα 1922–1974, λειτούργησαν ως κιβωτοί διάσωσης της ιστορικής διαδρομής του ελληνικού λαού που ζούσε στο οθωμανικό κράτος, ενώ διέσωσαν ανεκτίμητης αξίας κειμήλια και ιδιαίτερες πολιτισμικές εκφράσεις. Χωρίς αυτούς τους συλλογικούς θεσμούς, δεν θα υπήρχε καμία σοβαρή και δυναμική αναφορά για τον Ελληνισμό της καθ’ υμάς Ανατολής. Η λογική και οι κρατικές επιδιώξεις και συμφέροντα ή θα τα είχαν εξαφανίσει όλα ή θα γινόταν επίκληση του συναισθηματικού κόσμου των προσφύγων ή θα τα είχε περιορίσει σε οικισμούς και οδούς που θα είχαν πίσω από τον τόπο καταγωγής τους τον επιθετικό προσδιορισμό «Νέα». Πχ. Νέα Σμύρνη, Νέα Ιωνία, Νέα Φώκαια, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Μουδανιά κλπ. Τα Κέντρα Μελετών και εκδόσεων για την Θράκη, τον Πόντο, την Ιωνία, ήταν η απάντηση των προσφύγων και του πολιτισμού τους στον πόλεμο του κράτους. Μοναδική εξαίρεση η Παλαιά Φώκαια Αττικής. Μάλιστα σε ότι αφορά Θράκη – Πόντο – Ιωνία – Καππαδοκία, τα δημοσιεύματα των επιστημονικών περιοδικών αποτελούν μνημεία γνώσης και τεκμήρια τέλεσης του μαζικού εγκλήματος της Γενοκτονίας.
Από την Μεταπολίτευση όμως και μετά αυτό το μοντέλο δεν μπορούσε να λειτουργήσει με τον ίδιο τρόπο. Δεν μπορούσε να προσελκύσει την Τρίτη γενιά μόνο με ένα μικρό κομμάτι του προσφυγικού πολιτισμού. Γι’ αυτό και υπήρξαν οι αναζητήσεις και οι διεκδικήσεις που έφτασαν στο να αναδειχθούν και άλλες ψηφίδες του μεγάλου ψηφιδωτού που καταστράφηκε από τους υπεύθυνους της εκδίωξης των Ελλήνων. Επίσης πάλεψαν ενάντια στην επίθεση που έγινε για πολλά χρόνια ενάντια στη μνήμη. Οι πρόσφυγες είχαν επιπλέον λόγους για να αναδείξουν και τα υπόλοιπα κομμάτια της ιστορίας τους, αφού μια σειρά από αιτίες δεν άφηναν τον πολιτισμό να αναπνεύσει.
Αυτός ο κύκλος συνεχίστηκε μέχρι τη δεκαετία του 1990, όταν οι Θρακιώτες, οι Πόντιοι, οι Ίωνες, οι Καππαδόκες κατανόησαν ότι δεν μπορούσε να κινηθεί ένας σύγχρονος άνθρωπος μόνο με ένα μέρος της ιστορίας του. Δεν έφτανε για να ζήσει μόνο με αυτό. Η ανάδειξη της κυριότερης αιτίας, για την διακοπή της συνέχειας του προσφυγικού Ελληνισμού που ζούσε στο Οθωμανικό κράτος, της Γενοκτονίας, ήταν η αρχή για ένα νέο κύκλο. Στην Ελλάδα, ακόμη και στην Τουρκία γίνεται πλέον κατανοητό ότι χωρίς τη γνώση των αληθινών γεγονότων και της τραγικής αυτής σελίδας που γνώρισαν οι Έλληνες δεν μπορεί να υπάρξει ολοκληρωμένη κατανόηση της ιστορίας και βεβαίως αληθινή φιλία και συνεργασία. Παρά τις γιορτές μίσους και τις άθλιες συνεστιάσεις οι οποίες λαμβάνουν πανηγυρικό χαρακτήρα κάθε Μάιο και Αύγουστο, στην Κωνσταντινούπολη, στη Σαμψούντα και τη Σμύρνη, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η αλήθεια έχει ξεπεράσει το ψεύδος, το φως έχει νικήσει το σκοτάδι.
Εμείς, οι απόγονοι των επιζώντων της γενοκτονίας, οφείλουμε να επηρεάσουμε την πολιτική της πατρίδας μας προς την κατεύθυνση υιοθέτησης μιας στάσης αξιοπρέπειας απέναντι στην Τουρκία, συνεργασίας με τους λαούς – θύματα της πολιτικής της και απαίτησης αναγνώρισης της γενοκτονίας. Τότε θα δικαιωθούν οι ψυχές των προγόνων μας που χάθηκαν τόσο άδικα αλλά και ταυτόχρονα θα αποτελέσει μία πράξη απελευθέρωσης για εμάς. Ο νεοτουρκισμός, ο κεμαλισμός αλλά και ο νεοκεμαλισμός, είναι ρατσισμός και έτσι πρέπει να αντιμετωπίζονται. Είναι οι αδιάντροποι υπερασπιστές του (νεο-οθωμανικού, ισλαμο-κεμαλικού) αυγού του φιδιού που παραμόρφωσε και παραμορφώνει τους λαούς και την ιστορική περιοχή. Επίσης μην ξεχνάμε πως οι δυνάμεις της ρατσιστικής αναθεώρησης της ιστορίας βρίσκονται σε κόμματα που με την ίδρυση τους επαγγέλθηκαν την απελευθέρωση των λαών, συνέβη δηλ. γενετική παραμόρφωση. Θέλουν να επιστρέψουμε στη ρατσιστική λήθη, στη δεκαετία του ΄50 του ΄60.
Τόσο η αριστερά όσο & η δεξιά στην Ελλάδα, για μία σειρά λόγους που δεν θα αναλύσουμε εδώ, δεν λειτούργησαν υπέρ της διατήρησης της μνήμης των Μικρασιατών (Ιωνία, Πόντος, Καππαδοκία, Λυκία κλπ.) & Θρακιωτών προσφύγων. Είναι αυτοί που μετεξελίχθηκαν σε αρνητές της γενοκτονίας. Παρά την επίσημη «γραμμή», ώστε η μνήμη να περιορίζεται σε στείρους συναισθηματισμούς χωρίς ουσία και περιεχόμενο, σε τραγικά λογίδρια ΄΄πανηγυρικών΄΄ σε ΄΄ημέρες μνήμης΄΄ που εορτάζουν τη Γενοκτονία (!), σε άρτο και θέαμα που μαζί με την παγκόσμια ημέρα του κέικ (!) τιμούνται και οι πρόγονοι και οι αξίες τους, εντούτοις ο λαός μας, διατήρησε την ταυτότητα του.
Οι λαοί της περιοχής οφείλουν σήμερα να ξαναμελετήσουν, να ξαναγράψουν την ιστορία τους μέσα από τη δική τους οπτική. Την ιστορία των λαών και όχι των κρατών. Στον ελληνικό λαό αφαιρέθηκε το δικαίωμα στην ύπαρξη, το δικαίωμα να διατηρεί και να κατέχει ειρηνικά το έδαφος του, το δικαίωμα στο σεβασμό της εθνικής και πολιτιστικής του ταυτότητας. Υπήρξε καταλήστευση της περιουσίας και επομένως πλουτισμός σε βάρος του ελληνικού λαού. Στον κύκλο που διανύουμε, στον Μικρασιάτικο χώρο είναι σαφές ότι παρόλες τις φιλότιμες προσπάθειες υπάρχει ένα «κενό» στις δράσεις. Οι «παραδοσιακές» εκδηλώσεις δεν είναι αρκετές να συγκινήσουν, να προκαλέσουν το ενδιαφέρον της επόμενης γενιάς. Για αυτό εκφράζεται όλο & πιο έντονα η αγωνία: «τι να κάνουμε», όταν συνειδητοποιείται όλο & περισσότερο ότι οι επόμενες γενιές των Μικρασιατών δεν ευαισθητοποιούνται γύρω από το ζήτημα της καταγωγής τους, δεν «ακολουθούν» κινδυνεύοντας να απωλέσουν οριστικά την ιστορική τους ταυτότητα, με κίνδυνο να χαθεί για πάντα ο πολιτισμός των προγόνων μας …
Σήμερα, 100 χρόνια μετά τον οριστικό ξερριζωμό, εμείς οι Μικρασιάτες για να διατηρήσουμε την μνήμη & να την μεταβιβάσουμε στις επόμενες γενιές, οφείλουμε να δράσουμε άμεσα, συλλογικά (Ίωνες, Πόντιοι, Καππαδόκες, κλπ, μαζί οι Θρακιώτες) μεθοδικά, προγραμματισμένα, με σχέδιο. Ταγμένοι σε ένα κοινό όραμα, προϊόν επεξεργασμένης πολιτικής, που θα αναδειχθεί μέσα από δημοκρατικό διάλογο, σύμφωνα με όσα αναφέραμε περιληπτικά παραπάνω. Τότε μόνο θα διατηρηθεί η Μικρασιατική ιστορική ταυτότητα. Το ορόσημο του 2022 είναι μία μοναδική ευκαιρία για αυτό. O θύτης αφού άρπαξε την Μικρασιατική γη πριν 100 χρόνια τώρα θέλει να πάρει & το Αιγαίον ύδωρ. Τότε μόνο θα έχει νικήσει, όταν χαθούν οι μνήμες από τα εγκλήματα που έχει πράξει, κάτι που δεν πρέπει ποτέ να επιτρέψουμε να συμβεί. Για αυτό οφείλουμε να αντισταθούμε…
ΠΗΓΕΣ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 12 Ιουνίου 2020.
[1] Ρόζα Λούξεμπουργκ, 1896, «Η σοσιαλδημοκρατία και οι εθνικοί αγώνες στην Τουρκία», περιοδικό Λαοί, τ. 1, Μάιος 1987, σσ. 48-49.
[2] Φωκαϊκά βλέμματα, Felix Sartiaux, εκδ. Kallimages, Paris 2012.
[3] Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΦΩΚΑΙΑΣ & Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΤΟΝ ΙΟΥΝΙΟ ΤΟΥ 1914 – εκδ. Kallimages, Παρίσι, 2014.
Από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις κυκλοφορεί το βιβλίο Παλαιά Φώκαια Μικράς Ασίας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου