Μια φιλοσοφική προσέγγιση
Εκδόσεις Παπαζήση, 2023
του Γιάννη Ξένου από το Άρδην τ. 127
Σε μια αντι-μυθική και αντι-ηρωική εποχή όπως η δική μας, έχουν χώρο και χρησιμότητα ακόμα οι μύθοι, οι θρύλοι, οι ήρωες, τα παραμύθια κ.λπ.; Αυτό είναι ένα από τα κεντρικά θέματα που πραγματεύεται το βιβλίο της Χαρίκλειας Τσοκανή,
Πρόσωπα του μύθου, του θρύλου, της μουσικής – Μια φιλοσοφική προσέγγιση. Με συστηματικότητα μάς δίνει να καταλάβουμε τον ρόλο της μυθολογίας, που αποτελεί αναγκαίο αγκωνάρι για κάθε λαό. Ο μύθος ζει και αναπνέει σε έναν «ουδέτερο» ψυχικό χώρο, που ενώνει την υποκειμενικότητα με την αντικειμενικότητα. Ο Καρλ Γιουνγκ μας εξηγεί ότι, όποιος είναι αποκομμένος από αυτή την ουδέτερη ζώνη, «είναι ένας άνθρωπος ξεριζωμένος από το παρελθόν του…, βυθισμένος στην υποκειμενική ψευδαίσθηση ότι η ατομική του συνείδηση συνιστά το όλον της ψυχής, αγνοώντας ότι η ζωή της εκτείνεται σε διάρκεια πολλών εκατομμυρίων χρόνων». Ο μύθος, λοιπόν, συντελεί στο να αποκολληθεί ο άνθρωπος από τη στενή υποκειμενικότητα.
Κατά τη συγγραφέα, η μυθική συνείδηση υπάρχει και ζει μέσα στην άμεση εντύπωση, σε αντίθεση με την εμπειρική εντύπωση που είναι κάτι σχετικό, «συσχετίζεται και συγκρίνεται διαρκώς με άλλες εντυπώσεις προκειμένου η συνείδηση να αποφανθεί για την πραγματικότητα του αντικειμένου». Η μυθική συνείδηση, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική σχολή του 20ου αιώνα, μας φέρνει σε επαφή με το ασυνείδητό μας, του δίνει δυνατότητα έκφρασης και του δημιουργεί γέφυρα με το συνειδητό. Παρότι ο σύγχρονος άνθρωπος φοβάται να ανασύρει στη συνείδησή του τμήματα του ασυνειδήτου, η μυθική συνείδηση, κατά την Χ. Τσοκανή, τροφοδοτεί το όνειρο ή, στο συλλογικό πεδίο, την τέχνη, την οποία ο μύθος, επί χιλιετίες, τροφοδοτεί με έμπνευση.
Η συγγραφέας εξετάζει επαναλαμβανόμενα μοτίβα μύθων που ξεκινούν από την αρχαιότητα και επαναλαμβάνονται, εμπλουτίζονται, προσαρμόζονται στην εκάστοτε εποχή, ως μερικούς αιώνες πριν. Ο ήρωας Περσέας υπήρξε ο μεγαλύτερος ήρωας- πολεμιστής του αρχαίου κόσμου, καθώς, σε αντίθεση π.χ. με τον Ηρακλή που ήταν πιο ρωμαλέος, δεν εκκινεί από μια εξωτερική επιταγή. Ο Ηρακλής αναγκάστηκε να πράξει τους άθλους εξαιτίας της εντολής του Ευρυσθέα. Αντιθέτως ο Περσέας, επιθυμεί ο ίδιος να υποτάξει το μυθικό τέρας και να επιδείξει αυτό τον άθλο σε ολόκληρο τον κόσμο. Επιπλέον, ενώ οι άλλοι ήρωες εξαφανίζουν το μυθικό τέρας, ο Περσέας απορρόφησε τη δύναμη της Μέδουσας, τη μετέτρεψε σε εξάρτημα του εξοπλισμού του, κάθε φορά που επιδείκνυε την κομμένη κεφαλή της Μέδουσας οι εχθροί του, που την αντίκρυζαν, πέτρωναν.
Ένας μεταγενέστερος μυθικός ήρωας-πολεμιστής, ο Αχιλλέας, ανατροφοδοτεί τον αρχικό μύθο του Περσέα. Ο Αχιλλέας φέρει στον θώρακά του το προσωπείο της Μέδουσας. Το άλογο του Περσέα, ο μυθικός Πήγασος, ξεπετάχτηκε από τον λαιμό της Μέδουσας, ενώ ένα από τα άλογα του άρματος του Αχιλλέα τού εξιστορεί τον θάνατο του Πατρόκλου και προφητεύει τον δικό του. Εν συνεχεία, ένα ιστορικό πρόσωπο, ο Μέγας Αλέξανδρος, σταδιακώς μετατράπηκε σε αρχέτυπο ήρωα – πολεμιστή. Κατά τον μύθο, η αδερφή του Μ. Αλεξάνδρου μεταμορφώθηκε σε γοργόνα γιατί κατά λάθος πέταξε το «αθάνατο νερό» που συγκέντρωνε ο αδερφός της. Τριγυρνά στις θάλασσες και επαναλαμβάνει στους ναυτικούς το ερώτημα αν ζει και βασιλεύει ο Αλέξανδρος. Αν ο ναύτης δώσει τη σωστή απάντηση ανταμείβεται από το τραγούδι της γοργόνας. Στα βυζαντινά χρόνια, ο ήρωας-πολεμιστής Διγενής Ακρίτας αντιμετωπίζει τέρατα παρόμοια με τη Μέδουσα, που αν σε κοιτάξουν κατάματα, μπορούν να σε τυφλώσουν. Ο βυζαντινός μυθικός ήρωας, όπως και ο Περσέας και ο Αχιλλέας, είναι διγενής, αλλά ο πατέρας του δεν είναι κάποιος Θεός, αλλά προσαρμοσμένος στην εποχή, ένας Άραβας, που απαρνήθηκε το ισλάμ και ασπάστηκε τον χριστιανισμό για να παντρευτεί τη μητέρα του.
Στην Τουρκοκρατία η παράδοση του ήρωα-πολεμιστή συνεχίζεται με τον δρακοκτόνο Άγιο Γεώργιο. Πατρίδα του αγίου θεωρείται η Καππαδοκία, περιοχή όπου ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένος ο μύθος του Περσέα. Και εδώ επαναλαμβάνεται, όπως και στους προηγούμενες ήρωες, το μοτίβο του ιππέα-ήρωα. Τέλος, η παράδοση του ήρωα-πολεμιστή συνεχίζεται στα νεότερα χρόνια με τους Κλέφτες και Αμαρτωλούς στην ύστερη Τουρκοκρατία ή, ακόμα πιο πρόσφατα, με τους ηρωικούς οπλαρχηγούς του ’21.
Είναι εντυπωσιακή η ομοιότητα του μοτίβου του ήρωα- πολεμιστή που επισημαίνει η Χαρίκλεια Τσοκανή στο πέρασμα των χιλιετιών και για ένα ακόμα στοιχείο: όλοι οι ήρωες έχουν και την αρνητική τους πλευρά, τη «γήινη», που και αυτή αναδεικνύεται, χωρίς να θαμπώνει η εικόνα του ήρωα, αντίθετα, ίσως αυτή η πλευρά να τους κάνει πιο προσιτούς. Ο Αχιλλέας, με το πείσμα του να μη συμμετέχει στις μάχες του Τρωικού Πολέμου, παραλίγο να οδηγήσει τους Έλληνες στον όλεθρο. Παρορμητικός και ο Μέγας Αλέξανδρος, που πάνω στον θυμό του σκότωσε τον επιστήθιο φίλο του, Κλείτο, αλλά και ο Διγενής Ακρίτας, που φονεύει τη σύζυγό του, πριν πεθάνει και ο ίδιος. Ακόμα και για τον Άγιο Γεώργιο υπάρχουν καταγεγραμμένα δημοτικά τραγούδια, πως ο άγιος πρόδωσε μια χριστιανή κόρη που ζήτησε άσυλο στον ναό του. Και, όπως εύστοχα παρατηρεί η συγγραφέας, αυτή η συμπεριφορά συμπυκνώνεται στη φράση του Γεώργιου Καραϊσκάκη: «Όταν θέλω γίνομαι άγγελος. Και όταν θέλω γίνομαι διάβολος». Καταλήγει η Τσοκανή πως «(οι) μύθοι, θρύλοι, λαϊκά παραμύθια … μπορούν να αποτελέσουν μέσα με τα οποία οι άνθρωποι επικοινωνούν με το παρελθόν τους, εκκινώντας από το παρόν τους».
Πέρα όμως από την επικοινωνία με το παρελθόν και την ανάδειξη της συνέχειας ενός έθνους, από την κατασκευή ενός μυθικού ήρωα με παρόμοια χαρακτηριστικά, αλλά προσαρμοσμένου στην ιστορικότητα της εποχής, ο μύθος επιτελεί και άλλες λειτουργίες και βασικά τροφοδοτεί κάθε μορφή τέχνης, λαϊκή και λόγια. Είδη λαϊκής τέχνης είναι τα λαϊκά παραμύθια όπου, στον αντίποδα των μυθικών ηρώων, οι ήρωες πραγματοποιούν τους πιο μεγάλους άθλους με τη μικρότερη προσπάθεια, επιστρατεύοντας την πανουργία τους. Τα δημοτικά τραγούδια, είτε για τους Ακρίτες του 9ου αιώνα, είτε για τους Κλέφτες του 18ου αιώνα, τα μοιρολόγια, οι θρήνοι κ.ά. αντλούν έμπνευση από τους μύθους.
Αλλά και η λόγια τέχνη αρδεύτηκε από τον μύθο – αναφέρεται το παράδειγμα της όπερας, που χρησιμοποίησε την ελληνική μυθολογία για να αντλήσει θέματα. Από το 1600 και την όπερα Ευρυδίκη του Τζιάκομο Πέρι, μέχρι τον Ιδομενέα του Μότσαρτ σχεδόν 200 χρόνια μετά (1781) ή την Ηλέκτρα του Στράους στις αρχές του 20ού αιώνα το λυρικό θέατρο ανέπλασε τους μύθους και την αρχαιοελληνική τραγωδία.
Το βιβλίο της Χαρίκλειας Τσοκανή έχει ένα διπλό πλεονέκτημα: εισάγει ή θυμίζει στον αναγνώστη μύθους, παραμύθια ή δοξασίες, όπως το σχετικό κεφάλαιο για τους καλικάντζαρους, αλλά παράλληλα τον τροφοδοτεί με τα απαραίτητα εργαλεία για να τους αποκωδικοποιήσει, να τους κατανοήσει βαθύτερα και, σε τελική ανάλυση, να κατανοήσει για ποιο λόγο η μυθική συνείδηση είναι απαραίτητη και στον σύγχρονο άνθρωπο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου