Πλάτων, Τίμαιος. (Κοσμογονία)

Τὸ ἀρχαῖον Ἑλληνικὸν πνεῦμα, ἦτο κατὰ τὴν φύσιν, καὶ τὴν οὐσίαν αὐτοῦ, κυριολεκτικῶς καλλιτεχνικόν. Διὰ τὴν παραγωγὴν δὲ τοῦ καλλιτεχνήματος αὐτοῦ, ἐκτὸς τοῦ Δημιουργοῦ ἀναγκαῖως συντρέχουσι δύο τινὰ, πρῶτον ἡ Ἰδέα καθ᾿ ἧς γίνεται τὸ ἔργον, καὶ δεύτερον ἡ Ὑλη, ἥτις δέχεται καὶ ἐμφανίζει τὴν Ἰδέαν αἰσθητῶς. Οὕτω καὶ ὅλος ὁ αἰσθητὸς κόσμος εἶναι κατὰ τὸν Πλάτωνα καλλιτέχνημα, τὸ ὁποῖον ἔπλασεν ὁ θεῖος Δημιουργὸς (τὸ ὄν) κατὰ τὰς ἰδέας, κατὰ τὰ ἐν αὐτῷ θεία, αὐτοτελῆ καὶ αἰώνια νοήματα. Ἕκαστον ὄν ἐν τῇ φύσει εἶναι ἐμφάνισις καὶ πραγμάτωσις αἰσθητὴ μίας ἰδέας, ἑνὸς ὄντος νοητοῦ. Καὶ ἡ μὲν ἰδέα εἶναι τὸ πραγματικὸν (ὄντως) ὄν, αἰώνιον (ἀεὶ ὄν), ἀμετάβλητον, ἀκίνητον, τὸ αὐτὸ πρὸς ἑαυτὸ (κατὰ τὰ αύτὰ ὄν) καὶ διὰ τῆς νοήσεως μόνης ἀντιληπτὸν (νοητόν). Τὴν ἑτέραν ἀρχὴν τοῦ παντός, τὴν Ὑλην, ὁ Πλάτων ὑπολαμβάνει ἀΐδιον μέν, οὐχὶ ὅμως ἀκίνητον, ἀλλὰ ἄμορφον καθ᾿ ἑαυτὴν καὶ ἀσχημάτιστον, δεχομένην δὲ πᾶσαν μορφήν, ἀπλοῦν χῶρον.
Ἡ ἰδέα ἤ τὸ σύνολον τῶν ἰδεῶν, ὁ δημιουργὸς Νοῦς εἶναι ὡς ὁ Πατήρ, ἡ δὲ Ὕλη ὡς ἡ Μήτηρ, Τέκνον δ᾿ αὐτῶν εἶναι ὁ ὁρατὸς οὕτος κόσμος. Τὰ φαινόμενα αὐτοῦ, τὰ αἰσθητὰ ὄντα, ρέοντα καὶ μεταβαλλόμενα ἀπαύστως καὶ ἀφανιζόμενα, δὲν ἔχουσιν ἀληθὴ ὕπαρξιν, δὲν εἶναι ὄντα, ἀλλὰ γινόμενα. Ἡ αἰσθητὴ ὑπαρξις δὲν εἶναι ὅντως ὄν, ἀλλὰ τὸ διάμεσον μεταξὺ ὄντος καὶ μὴ ὄντος, τὸ ὁποῖον πάντοτε γίνεται καὶ οὐδέποτε ἀληθῶς εἶναι, ἀλλὰ μεταβάλλεται, γίνεται ἄλλο, εἶναι ἕτερον. Ταῦτα δὲ εἶναι ἀντιληπτὰ μὸνον ὑπὸ τῆς αἰσθήσεως καὶ τῆς δόξης. Ἡ γνῶσις αὐτῶν καὶ τῆς ὅλης φύσεως εἶναι λοιπὸν ἀναγκαῖως ἀβεβαῖα, εἶναι γνῶσις κατ᾿ εἰκασίαν (εἰκότα λόγον) καὶ ἀναλογίαν, ἑνῶ ἡ ἐπιστήμη τῶν νοητῶν εἶναι βεβαῖα γνῶσις. Ὁ Πλάτων κατεχόμενος ὑπό τῆς καλλιτεχνικῆς ἐπόψεως τοῦ Ἑλληνικοῦ πνεύματος, τοῦ ὁποίου εἶναι τελεία ἐνσάρκωσις, παραλαμβάνει ὅρους καὶ φράσεις ἐκ τῆς τέχνης πρὸς σαφεστέραν δήλωσιν τῶν νοημάτων αὐτοῦ, ὅμως δὲν πρέπει νὰ δεχώμεθα παθητικῶς τὸ γράμμα, οὐδὲ τὰς ὑλικᾶς εἰκόνας νὰ ἐκλαμβάνωμεν ὡς αὐτὸν τὸν νοῦν τοῦ φιλοσόφου. Ὁ Δημιουργὸς του πχ. δὲν εἶναι τεράστιόν τι πρόσωπον διαπλάττον δεδομένα ὑλικὰ κατὰ τι πρότυπον, κατὰ τὰς ἰδέας. Τοιαῦται ὑλικαὶ παραστάσεις εἶναι ἀνάξιαι τοῦ ὄντος, ὅλως νοητοῦ καὶ νοεροῦ. Τὸ ἄϋλον πνεῦμα, ἵνα δημιουργήσῃ, ἵνα ἀποκαλυφθῆ ὡς πνεῦμα, μὸνον ὑλικὸν ἔχει τὸν λόγον.
Ἡ δημιουργία εἶναι ἀναγκαῖα καὶ αἰώνιος, καθ᾿ ὅτι τὸ ὄν αἰωνίως καταλείπει τὴν ἐρημίαν καὶ ἀπειρίαν αὐτοῦ, δημιουργεῖ, προσλαμβάνει διορισμούς, πέρατα, καὶ ἐμφανίζεται ἐν τῇ φύσει, ἵνα πάλιν ἐπιστρέψη εἰς ἑαυτόν. Ἡ ἐπιστροφὴ αὐτή, τὸ Πνεῦμα, εἶναι βέβαια ὁ τέλειος τρόπος τῆς ὑπάρξεως τῆς Ἰδέας. Τὸ Ἑλληνικὸν ὅμως πνεῦμα ὡς ὕψιστον τρόπον ὑπάρξεως τοῦ θείου συνέλαβε μόνον τὴν ἐμφάνισιν, αὐτοῦ διὰ τῆς ὕλης τελειουμένην ἐν τῇ καλλιτεχνία. Τοιοῦτου λοιπὸν πνεύματος κατ᾿ ἐξοχὴν ἐρμηνευτὴς εἶναι ὁ Πλάτων, καὶ ἐκ τοῦτου ἐξηγεῖται διατὶ καὶ οὖτος, καὶ ὁ Ἀριστοτέλης δὲν ἠδυνήθησαν νὰ διαλλάξωσιν ἐντελῶς τὰς δύο ἀρχάς, τὸ πνεῦμα καὶ τὴν ὕλην.
Κατὰ τὰ εἰρημένα λοιπὸν ἔχομεν τὸ ὄν (θεός) καὶ τὸ γινόμενον. Τὸ ὄν εἶναι ἀκίνητον, ταυτὸν καὶ νοητόν. Τὸ γινόμενον εἶναι μεταβλητόν, ἄλλο καὶ αἰσθητόν. Ἀλλὰ ὅ,τι γίνεται, γίνεται ὑπὸ τινός• ἄρα ὁ κόσμος ἔχει αἰτίαν, διὸ ἐδημιουργήθη ὑπὸ τοῦ ὄντος. Καὶ ἐπειδὴ ὁ Δημιουργὸς εἶναι ἀγαθός, διὰ τοῦτο «καὶ τὸν κόσμον ἔπλασεν ἀγαθόν, ἄριστον, κατὰ παράδειγμα αἰώνιον καὶ ἀναλλοίωτον». Οὕτως ἡ δημιουργία εἶναι κυρίως διακόσμησις.Τὸ πρότυπον, καθ᾿ ὁ ἐπλάσθη καὶ διεκοσμήθη τὸ πᾶν, ἦτο τὸ τέλειον νοητὸν ζῶον, περιλαμβᾶνον πάντα τὰ νοητὰ ζῶα. Διό, ὅπως ὁ δημιουργὸς εἶναι εἵς καὶ τὸ παράδειγμα ἕν, οὕτως εἵς εἶναι καὶ ὁ κόσμος πάντα περιλαμβάνων, ἕν μόνον ζῶον αἰσθητὸν λογικόν, περιλαμβᾶνον πᾶντα τὰ αἰσθητὰ ζῶα.
Ὁ κόσμος λαβῶν ὕπαρξιν εἶναι κατ᾿ ἀνάγκην ὁρατὸς καὶ αἰσθητός, διὸ συνέστη ἐκ πυρὸς καὶ ἐκ γῆς. Ἀλλὰ δύο τινὰ δέν δύνανται νὰ ἑνῶνται εἰμῆ διὰ τρίτου, διὰ τινὸς μέσου ὅρου, καὶ ἵνα ἀποτελέσωσιν ἕν στερεόν, πρέπει νὰ ἑνῶνται διὰ δύο μέσων ὅρων. Μεταξὺ λοιπὸν τοῦ πυρὸς καὶ τῆς γῆς ἐτέθησαν ὁ ἀὴρ καὶ τὸ ὕδωρ. Καὶ ὁ κόσμος συνέστη ἐκ τῶν τεσσάρων τούτων στοιχείων,
διατεταγμένων κατὰ γεωμετρικὴν ἀναλογίαν• περιέλαβε δὲ αὐτὰ ὁλόκληρα, ὥστε οὐδὲν νὰ ὑπάρχῃ ἐκτὸς αὐτοῦ. Ὁ κόσμος ἄρα ἔγινε τέλειος καὶ δὲν ὑπόκειται εἰς νόσους, εἰς γῆρας καὶ εἰς θάνατον, διὸτι καὶ οὐδὲν ὑπάρχει ἐκτὸς αὐτοῦ, «ὅπερ θὰ ἡδύνατο νὰ ἐπιδράσῃ ὀλεθρίως ἐπ’ αὐτοῦ». Ἔλαβεν δὲ σφαιρικὸν σχῆμα, ὅπερ εἶναι τὸ τελειότατον καὶ τὸ κάλλιστον τῶν σχημάτων, καὶ οὕτω κινεῖται ὁμοιομόρφως, στρεφόμενος κυκλικῶς περὶ ἑαυτόν, εἰς τὸν αὐτὸν τόπον πάντοτε χωρὶς νὰ μεταβάλλῃ θέσιν.
Πρώτη ὅμως ἐδημιουργήθη ἡ ψυχή τοῦ κόσμου, ἥτις διεπέρασε τό σῶμα αὐτοῦ πανταχοῦ. Ὁ δημιουργός ἀναμῖξας πρῶτον τήν ἀμετάβλητον καί τήν μεταβλητήν οὐσίαν (τήν φύσιν τοῦ αὐτοῦ καί τοῦ ἑτέρου) ἔπλασεν τρίτην οὐσίαν. Ἔπειτα τήν διάμεσον ταύτην οὐσίαν ἀνέμιξε μέ τάς δύο πρῶτας, καί τό ὅλον μῖγμα διήρεσεν εἰς μέρη, τά ὁποῖα συνέδεσε κατά ἀριθμητικᾶς ἀναλογίας• ἔπειτα διέταξε τό ὅλον εἰς δύο συγκεντρικᾶς σφαῖρας, τῶν ὁποίων ἡ ἐξωτερική εἶναι ὁ Οὐρανός τῶν ἀπλανῶν ἀστέρων, εἰς τόν ὁποῖον ἔδωκεν τήν κίνησιν τοῦ αὐτοῦ (ἀμεταβλήτου), τήν ἀπό δεξιῶν πρός ἀριστερά. Εἰς δέ τήν ἐσωτερικήν σφαῖραν, ἥτις ἀναλογεῖ πρός τούς οὐρανούς τῶν πλανητῶν, ἔδωκε τήν κίνησιν τοῦ ἑτέρου (μεταβλητοῦ), ἀπό τῶν ἀριστερῶν πρός τά δεξιά, καί ὑπέταξεν αὐτήν εἰς τό κράτος τῆς ἐξωτερικῆς σφαῖρας. Ἡ ψυχή τοῦ κόσμου οὕτω μορφωθεῖσα καί διπλήν ἔχουσα κίνησιν εἶναι ἰκανή νά ἀντιλαμβάνηται τά μεταβλητά καί ἀμετάβλητα, καί νά ἔχῃ δόξας ἀληθεῖς καί τελείαν ἐπιστήμην.
Ὁ κόσμος δημιουργηθεῖς ὑπό τοῦ ὄντος δέν δύναται νά καταστραφῇ εἰμῆ ὑπ᾿αὐτοῦ τοῦ ὄντος. Ἀλλά ἐπειδή ἐπλάσθη ἀγαθός, καί ἐπειδή ὁ δημιουργός αὐτοῦ εἶναι ἀγαθός, δέν εἶναι δυνατόν νά θέλῃ οὕτος νά τόν καταστρέψῃ. Εἶναι ἄρα αΐδιος ὁ κόσμος, ὅπως καί τό ἀρχέτυπον αὐτοῦ. Καί διά τοῦτο, ἵνα δηλ. ὁ κόσμος οὕτος μετάσχῃ τῆς αϊδιότητος, τό ὄν ἐδημιούργησεν τόν χρόνον, ὅστις εἶναι κινητή εἰκών τῆς ἀκινήτου αἰωνιότητος, διότι, ἄν καί οὐδέποτε εἶναι, οὔχ ἧττον (γίνεται) πάντοτε,« Τό ὄν Ἐστί »• ὑπηρέτας δέ τοῦ χρόνου ἔθεσεν εἰς τόν οὐρανόν τόν Ἥλιον, τήν Σελήνην καί τούς πέντε ἄλλους πλανῆτας, οἵτινες ὁρίζουσι καί φυλάττουσι τούς ἀριθμούς, δι’ ὥν μετρεῖται ὁ χρόνος. Τό ὄν ἔπειτα ἐποίησεν κατά τά τέσσαρα στοιχεία τοῦ κόσμου τέσσαρα εἶδη ζώων, τούς οὐρανίους θεούς, ἥτοι τούς ἀστέρας, τά πτηνά, τά ἕνυδρα καί τά χερσαῖα. Πρώτους ἔπλασεν τούς ἀστέρας πρό πάντων ἐκ πυρός, διά νά εἶναι λαμπροί καί ὡραῖοι. Τά θεία ταῦτα ζῶα, στρογγυλά ὄντα, ἔχουσι διπλήν κίνησιν, περιστρεφόμενα καί προχωροῦντα, καί διακρίνονται τῶν ἄλλων ἀστέρων διά τήν κανονικότηταν τῶν πορειῶν αὐτῶν.
Τά θνητά ὅμως εἴδη ζώων δέν ἦτο δυνατόν νά πλάσῃ αὐτός ὁ Δημιουργός, διότι οὕτω θά ἐγίνοντο καί αὐτά θεοί, διό ἀνέθηκε τήν δημιουργίαν τοῦ θνητοῦ αὐτών μέρους εἰς τούς δημιουργηθέντας θεούς, αὐτό δέ τό αἰώνιο ὄν, ἔπλασεν τό ἀθάνατον καί θεῖον μέρος αὐτῶν. Ἐδημιούργησεν λοιπόν τάς λογικᾶς ψυχᾶς καί διέσπειρεν αὐτάς εἰς τούς διαφόρους ἀστέρας, ἵνα ἐκεῖθεν γνωρίσωσι τήν φύσιν τῶν πραγμάτων, τήν ὁποίαν ἔπειτα θά ἀναμιμνήσκωνται, ὅταν θά κατέλθωσιν εἰς τά γήινα σώματα. Καί ὅσαι μέν ζήσωσι μέ δικαιοσύνην, αὕται θά ἐπανέλθωσιν εἰς τόν ἴδιον ἀστέρα αὐτῶν, αἱ δέ ἄλλαι θά μεταβῶσιν εἰς σώματα ζώων. Τό σῶμα τουναντίον ἐπλάσθη ὑπό τῶν άλλων θεῶν καί ἀπετελέσθη ἐκ πυρός, ἀέρος, ὕδατος καί γῆς. Ἡ εἰσαγωγή ὅμως καί ἡ ἔξοδος τῆς τροφῆς γεννᾶ μεταβολάς καί οὕτως ἐμποδίζει τάς λογικάς κινήσεις τῆς ψυχῆς. Ἐκ τοῦτου πηγάζει ἡ ἀνάγκη τῆς ἀγωγῆς. Οἱ θεοί ἑποίησαν τήν κεφαλήν στρογγύλην, διά νά εἶναι κατοικία τοῦ νοῦ, καί ἔθεσαν αὐτήν εἰς τήν κορυφήν τοῦ σώματος, τό ὁποῖον εἶναι τό ὄχημα τῆς κεφαλῆς. Εἰς τό ἔμπροσθεν μέρος αὐτῆς, εἰς τό πρόσωπον, προσήρμοσαν τά ὄργανα τῶν αἰσθήσεων καί ἰδίως τά ὅμματα, τά ὁποῖα φέρουσι τό φῶς (φωσφόρα). Ἡ ὁρασις εἶναι ἡ σπουδαιοτέρα τῶν αἰσθήσεων, διότι δι’ αὐτῆς δυνάμεθα νά γνωρίζωμεν τήν τάξιν τοῦ παντός καί τήν βάσιν αὐτῆς, τόν αριθμόν, οὕτω δέ νά ρυθμίζωμεν τάς κινήσεις τῆς διανοίας ἡμῶν, καί νά ὑψώμεθα εἰς τήν φιλοσοφικήν θεωρίαν καί εἰς τήν ἠθικήν τελείωσιν ἡμῶν αὐτῶν. Καί ἡ ἀκοή δέ, διά τῆς ὁποῖας αἰσθανόμεθα τήν ἀρμονίαν, συντελεῖ εἰς τόν αὐτόν σκοπόν.
Ταῦτα εἶναι τά διά τοῦ νοῦ δημιουργηθέντα. Ἀλλ’ εἰς τήν γένεσιν τοῦ κόσμου πλήν τοῦ νοῦ συνεργεῖ καί ἡ ἀνάγκη, ἦτοι τό στοιχεῖον, εἰς τό ὁποῖον πραγματοποιεῖται ἡ δημιουργία, τό ὁποῖον δέχεται αὐτήν, ὡς ἡ ὕλη δέχεται τήν ἰδέαν τοῦ τεχνῖτου. Τοῦτο εἶναι ὁ χῶρος (ἡ χῶρα), ὅστις, δέν εἶναι οὔτε πῦρ, οὔτε ἀήρ, οὔτε ὕδωρ, οὔτε γῆ, διότι ταῦτα δέν εἶναι οὔτε πρῶτα οὔτε δεύτερα στοιχεία τοῦ παντός, ἀλλά ἀπλῶς καταστάσεις τῆς ὕλης, εἶναι τέσσαρα φαινόμενα εἴδη, εἰς τά ὁποῖα ἀντιστοιχοῦσι τά τέσσαρα νοητά εἴδη ἤ ἰδέαι, πῦρ, ἀήρ, ὕδωρ, γή, τά ὁποῖα εἶναι αἰώνια. Τά αἰσθητά εἴδη μεταβάλλονται διηνεκῶς εἰς ἄλληλα• αἱ μεταμορφώσεις δέ γίνονται ἀναγκαίως ἐν τινί, τό ὁποῖον μένει τό αὐτό, δύναται νά γίνηται πάντα τά σώματα, δέν ἔχει καμμίαν ποιότητα καί δύναται νά δέχηται πᾶσας, εἶναι ἀόρατον, ἄμορφον, πανδεχές, καί δέν δύναται νά γίνηται ἀντιληπτόν διά τῆς νοήσεως ὡς ἡ ἰδέα, οὔτε διά τῆς αἰσθήσεως, ὡς τά αἰσθητά, ἀλλά διά λογισμοῦ νόθου, ἥτοι διά συλλογισμοῦ ἐξ ἀναλογίας. Ἐκ τῆς δεξαμενῆς ἤ χῶρας ταῦτης, ἥτις ὕστερον ἐκλήθη ὕλη, ἐξήλθον πάντα τά μερικά πράγματα, ὡς ἐκτίθεται ἐν τοῖς ἐξῆς. Ἀλλά τά νοητά εἴδη ὑπάρχουσι πραγματικῶς, ἤ εἶναι κενοί λόγοι; Ὁ Πλάτων ἀποκρίνεται ὅτι ὅντως ὑπάρχουσι, διότι εἶναι τό ἀντικείμενον τῆς νοήσεως, ὅπως τά αἰσθητά εἶναι τό ἀντικείμενον τῆς δόξης. Καί ἐπειδή ή ἐπιστήμη καί ἡ δόξα διαφέρουσιν, ἄρα διαφέρουσι καί τά ἀντικείμενα αυτῶν.
Πρό τοῦ κόσμου λοιπόν ὑπῆρχον τά τρία ταῦτα, τό ὄν, ἡ γένεσις καί ὁ χῶρος. Ἀλλ’ ἐν τῷ χώρῳ ἦσαν πανταχοῦ τά τέσσαρα στοιχεία (λογικῶς, εἰ μή χρονικῶς) ἄνευ μορφῆς καί ἀριθμητικῶν σχέσεων, καί ἔπειτα ἔλαβον σχῆμα καί διάταξιν. Αλλά καί τά τέσσαρα ἐκείνα εἴδη εἶναι σύνθετα ἐξ ἄλλων στοιχείων, τά ὁποῖα εἶναι τρίγωνα ἀπείρως σμικρά. Τά τρίγωνα εἶναι σκαληνά ἤ ἰσοσκελή. Τά σκαληνά συνδυαζόμενα γεννῶσι τρία στερεά, τήν πυραμίδαν (πῦρ), τό ὁκτάεδρον (ἀήρ) καί τό εἰκοσάεδρον (ὕδωρ). Τά ἰσοσκελή γεννῶσι μόνον τόν κῦβον (γῆν). Οὕτω τά στερεά ταῦτα συνδυαζόμενα, γεννῶσι τά τέσσαρα στοιχειώδη σώματα, ἐκ τῶν ὁποίων ἔπειτα ἀποτελοῦνται τά μερικά σώματα.
Τᾶσος Γκολέμης

ΠΗΓΗ  filonoi