Η Μικρασιατική Καταστροφή που ξερίζωσε τους Έλληνες: «Εντός του πλοίου ήτο ουχί ολόκληραι οικογένιαι»

Πρόσφυγες από τη Νικομήδεια εγκαταλείπουν τη Μικρά Ασία με τα υπάρχοντά τους, το 1921 (πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο ΙΕΕΕ–ΕΙΜ)

Το pontosnews.gr συνεργάζεται με το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στο πλαίσιο της έκθεσης «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα»

Το pontosnews.gr συνεργάζεται με το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, με αφορμή το δεύτερο μέρος της περιοδικής έκθεσης με τίτλο «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα». Η έκθεση είναι διαρθρωμένη σε τέσσερις μεγάλες ενότητες: Τα αίτια, τον ξεριζωμό, το στέριωμα και τη μνήμη – από κάθε ενότητα επιλέγουμε και μια μαρτυρία που συνοδεύει τα εκθέματα.

Ο Σεπτέμβριος είναι ο μήνας που έχει συνδεθεί με τη Μικρασιατική Καταστροφή – με αποκορύφωμα την καταστροφή της Σμύρνης. Σηματοδότησε το τελευταίο κεφάλαιο της ιστορίας των Ελλήνων στη γη της Μικρασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης.

Ο ξεριζωμός

Από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης (1821) μέχρι τη Συνθήκη της Λοζάνης (1923), η πληθυσμιακή σύσταση της νεότερης Ελλάδας διαμορφώθηκε μέσα από κοσμοϊστορικά γεγονότα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου: Πόλεμοι, συνοριακές μεταβολές, ίδρυση νέων κρατών, διωγμοί και ανταλλαγές πληθυσμών οδήγησαν σε αυξημένες προσφυγικές ροές ομοεθνών στην ελληνική επικράτεια.

Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας (1821-1828), οι εξεγέρσεις στις αλύτρωτες περιοχές, οι εκκαθαρίσεις μειονοτήτων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913), η είσοδος της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1917), σε αντίπαλο με  τους γείτονές της στρατόπεδο, η Οκτωβριανή Επανάσταση (1917) και οι αλλαγές στην πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων, δημιούργησαν δραματικές συνθήκες και αυξημένη κινητικότητα στην περιοχή.

Η αδυναμία της Ελλάδας να διατηρήσει τα κέρδη της από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κατέληξε στον βίαιο ξεριζωμό του ελληνισμού και στην υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (1923).

Συστηματικά, κατά τον αιώνα που μεσολάβησε από την καταστροφή της Χίου (1822) μέχρι εκείνη της Σμύρνης (1922), η βία και ο φόβος έσπρωχναν τους ανθρώπους μακριά από τις εστίες τους, προς ένα αβέβαιο μέλλον.

Πρόσφυγες που μόλις αποβιβάστηκαν από τα πλοία που τους μετέφεραν από τη Μικρά Ασία στη Θεσσαλονίκη (πηγή: Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου)

Μουδανιά, 1922

Όταν εφθάσαμε εις τα Μουδανιά το θέαμα ήτο σπαραχτικόν· χιλιάδες κόσμος είχε συσσωρευτεί εις την παραλία. Με όλα τα υπάρχοντά τους. Από τα βάθη της Μ. Ασίας και των περιχώρων, της Προύσσης-Μουδανιών, αναμένοντες πλοία ίνα επιβιβαστούν. Όλος ο χώρος και η πεδιάς ελεόδεντρων ήτο ασφυκτική τόσον όπου δεν ηδύνατο να προχωρήσεις, ολίγα δε πλοία ήτο προς περιλαβήν και είχον διπλαρώσει και την Μεγάλην αποβάθρα.

[…] Ενώ το παν εκαταστρέφετο και ο κόσμος μη δυνάμενος τι να πράξει από τη βία την μεγάλη. Ποιος να πρωτομπεί εις τα πλοία, πολύ κόσμος έπεφτε εις τη θάλασσαν. Άλλοι εσώζοντο άλλοι επνίγοντο.

Ήτο δε αυστηρά διαταγή ίνα μην πέρνουσιν μαζί των εντελώς τίποτε. Μόνον άτομα να ανεβαίνουν εις τα πλοία, και όλα αυτά ίνα δυνηθώσιν τα πλοία να περιλάβουσι όσο το δυνατόν περισσότερον ψυχικόν υλικόν. Και έβλεπε κανείς άνδρας και γυναίκας ίνα φορώσι όσο το δυνατόν ρουχισμό και επειδή η σκάλα του πλοίου. Ήτο αδύνατον να δέσει καιρόν ίνα όλοι ανέλθουσι. Άλλοι από άνω έριχναν κάβους και δια των κάβων ανερίχοντο οι άνδρες, αι δε γυναίκες δια της σκάλας.

Το θέαμα ήτο φρικτόν. Εκεί είδα κόρη 18 ή 19 όπου έπεσε εκ της βίας και λόγω του βιαίως επερχομένου πλήθους εκαταπατήθει και έμεινε νεκρά, ουδείς δε έδωσε σημασίαν διά το γεγονός.

Εκεί είδον […] μια γυναίκα μη δυνάμενη να προχωρήσει εις το πλήθος, ηναγγάσθει δια να σωθεί να φυλήσει το μικρόν και με δάκρυα εις τους οφθαλμούς να το εγκαταλείψει επάνω εις ένα δέμα ρουχισμού. […] Το θέαμα ήτο σπαρακτικόν αλλά και κανείς εβοήθει τον άλλον, ο καθείς εκοίταζε την κεφαλή του.

Πλοίο του αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού φορτωμένο με τα υπάρχοντα των προσφύγων από τη Μικρά Ασία, το 1922 (πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο ΙΕΕΕ–ΕΙΜ)

[…] Εφθάσαμε εις Ραιδεστόν. […] Εντός του πλοίου ήτο ουχί ολόκληραι οικογένιαι και έβλεπε κανείς μητέρες να κλαίουν διότι έχασαν τα παιδιά τους, άνδρες τας συζύγους των, γυναίκας τους συζύγους των και τα παιδιά τους γονείς τους.

Διότι τόσο πλήθος και σύγχυσις επεκράτει, ώστε όπου έβρισκε κανείς πλοίο έμπαινε και δια τούτο μέλη της ίδια οικογένειας, άλλα έφθασαν εις Πειραιά, άλλα εις τας νήσους και άλλα εις Θεσσαλονίκη και Θράκη.

Αθανάσιος Οικονόμου, Ημερολόγιο ενός στρατιώτη 1919-1923 (ανέκδοτο)

---

Η έκθεση «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα» πραγματοποιείται με την αποκλειστική χορηγία της Τράπεζας Πειραιώς. Μετά από την παράταση που δόθηκε θα είναι επισκέψιμη έως τις 30 Ιουνίου 2025. Οι φωτογραφίες του άρθρου είναι μεταξύ των εκθεμάτων.

Γεωργία Βορύλλα

ΠΗΓΗ https://www.pontosnews.gr