ΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ

Του Ιωάννου Καζαζάκη
Εκπαιδευτικού Μ.Ε. - Φυσιοθεραπευτού

Η ιστορική σπουδαιότητα τής Αγίας Σοφίας δεν έχει όρια. Καμιά άλλη εκκλησία σέ καμία χώρα του κόσμου, κανένα άλλο οικοδόμημα που χτίστηκε ποτέ δεν αποτέλεσε τόσο σημαντικό και ουσιαστικό κομμάτι στη ζωή ενός έθνους. Όπως γράφει ο διάσημος βυζαντινολόγος Γκρόσβερνορ: << Στο όνομά της συμπυκνώνεται ολόκληρη η βυζαντινή ιστορία. Οι καθεδρικοί ναοί της Ρένς, του Αγίου Πέτρου, η Νότρ Ντάμ, το Αβαείο του Γουεσμνίνστερ, αν και ανακαλούν συνειρμούς που συναρπάζουν και γοητεύουν, δεν ξυπνούν τόσες απροσμέτρητες μνήμες. Η Αγία Σοφία αποτελεί τον επίσημο χώρο λατρείας μιάς ολόκληρης αυτοκρατορίας  όπου εκκλησία και κράτος ήταν ένα. Μιάς αυτοκρατορίας που κράτησε πάνω από χίλια χρόνια >>.

   Για χίλια χρόνια περίπου ( 537 – 1453 ), η Αγία Σοφία ήταν το κέντρο της πολιτικής και εκκλησιαστικής – πνευματικής ζωής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Εκεί ο λαός θα γιορτάσει θριάμβους, θα θρηνήσει σε συμφορές και θα ζητωκραυγάσει τούς αυτοκράτορες. Μα πάνω απ’ όλα θα προσεύχετε για το καλό της Πόλης και της Αυτοκρατορίας. Ο μεγαλοπρεπής αυτός ναός είναι αφιερωμένος στην Σοφία του Θεού, αλλά για τούς Βυζαντινούς ήταν περισσότερο ταυτισμένος με την Παναγία. Όταν το 626, η Κων/πολη σώθηκε από την πολιορκία των Αβάρων και των Περσών, εκεί κλήρος και λαός έψαλαν τον Ακάθιστο Ύμνο. Το 860, όταν την Κωνπολη την πολιόρκησαν οι Ρώς, ο Πατριάρχης Φώτιος πήρε το πέπλο της Παναγίας, που φυλασσόταν στην Αγία Σοφία και το εμβάπτισε στη θάλασσα. Τότε προκλήθηκε θαλασσοταραχή η οποία κατέστρεψε τον εχθρικό στόλο και έτσι λύθηκε η πολιορκία.

 

  Την εποχή της εικονομαχίας απομακρύνθηκαν από την Αγία Σοφία οι ιερές εικόνες. Επί πατριαρχίας τού εικονομάχου πατριάρχη Νικήτα Α΄( 766 – 780 ) μόνο ο σταυρός εξέφραζε την ταύτιση της Αγίας Σοφίας με τον Χριστιανισμό. Στις 16 Ιουλίου 1054 μέσα στην Αγία Σοφία εκτυλίχθηκε ένα από τα σοβαρά επεισόδια του Σχίσματος, όταν ο απεσταλμένος του Πάπα καρδινάλιος Ουμβέρτος επέθεσε επιδεικτικά τη Βούλα Αφορισμού του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου στην Αγία Τράπεζα, πρίν από την έναρξη τής Θείας Λειτουργίας. Κατά την διάρκεια της Λατινοκρατίας ( 1204- 1261 ), η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και έδρα του Λατίνου Πατριάρχη.

Ο πρώτος ναός της Αγίας Σοφίας, τύπου ξυλόστεγης βασιλικής, θεμελιώθηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο το 330 μ.Χ, όταν μετέφερε την πρωτεύουσα τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από την Ρώμη στην Νέα Ρώμη ( Κων/πολη  ). Η ανέγερση του ναού ολοκληρώθηκε από τον γιό του Κωνστάντιο και τα εγκαίνια έγιναν στις 30 Οκτωβρίου τού 360 με μιά μεγαλειώδες τελετή.

   Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αρκαδίου, το 404, ο πρώτος ναός πυρπολήθηκε από εξαγριωμένους υποστηρικτές του Αγίου Ιωάννη Χρυσόστομου,στις 20 Ιουνίου τον οποίο είχε εξορίσει η αυτοκτάτειρα Ευδοξία. Ο Θεοδόσιος ο Β΄( 408 – 450 ), ανέθεσε στον αρχιτέκτονα Ρουφίνο την επιμέλεια της αναστήλωσης του ναού, ο οποίος υιοθέτησε πάλι το ρυθμό της βασιλικής. Η Αγία Σοφία λειτούργησε πάλι στις 8 Οκτωβρίου του 415. Όμως κάηκε πάλι στις 13 Ιανουαρίου του 532, κατά τη διάρκεια των συμπλοκών της στάσης του << Νίκα >>.

   Στη συνέχεια ο αυτοκράτορας Ιουστιανός θέλησε να ξαναχτίσει την καμένη εκκλησία, με την επιθυμία, η νέα εκκλησία να είναι η μεγαλύτερη και η ωραιότερη πού είχε γίνει μέχρι τότε. Ως κύριος αρχιτέκτονας για την κατασκευή τής Αγίας Σοφίας επιλέχθηκε ο Ανθέμιος από τίς Τράλλεις, ο ικανότερος αρχιτέκτονας και μηχανικός του αιώνα. Πρώτος απ’όλους τους Έλληνες χρησιμοποίησε τη δύναμη του ατμού και όπως λέει ο Αγαθίας << ένας άνδρας ικανός να μιμηθεί σεισμούς και κεραυνούς >>. Συνεργάτες του ήταν ο Ισίδωρος από τη Μίλητο και ο Ιγνάτιος, πού είχε αποκαταστήσει τον Αυγουστεώνα. Και οι δύο ήταν αρχιτέκτονες ισάξιοι του Ανθεμίου σε ικανότητα και φήμη.

   Εκείνη την εποχή ειπώθηκε ότι ένας άγγελος αποκάλυψε στον αυτοκράτορα τα σχέδια τής Αγίας Σοφίας μέσα σε όνειρο, όχι βέβαια στο σύνολό τους και με κάθε λεπτομέρεια, αλλά εκείνη τη μοναδική ιδέα, την κύρια σύλληψη, που οι αρχιτέκτονες αργότερα θα ανέπτυσσαν και θα της έδιναν μορφή. Κι αυτή ήταν η ιδέα ενός τρούλου, που θα είχε τη μεγαλύτερη δυνατή διάμετρο,που θα ήταν τμήμα του μεγαλύτερου δυνατού κύκλου, θα υψωνόταν σε μεγάλο ύψος και θα υποβασταζόταν από όσο το δυνατόν λιγότερα στηρίγματα. Η αποκάλυψη δεν βρισκόταν μόνο στην κατασκευή του τρούλου, πού δεν ήταν και νέα ιδέα, αλλά στο ταίριασμα όλων αυτών των όρων. Ο Ανθέμιος και γενικότερα η βυζαντινή αρχιτεκτονική γενικότερα θα έφθανε σέ μια μεγάλη ακμή.

   Οι μεγάλοι αυτοί και έμπειροι μηχανικοί, αλλά και μαθηματικοί, καλλιτέχνες, έδωσαν νέες ιδέες και λύσεις σε μέχρι τότε άλυτα αρχιτεκτονικά προβλήματα. Εφάρμοσαν το σύστημα της θολοδομίας και δημιούργησαν ένα νέο τύπο ναού, τη βασιλική με τρούλλο. Αξιοσημείωτο είναι και το σχέδιο για την αντισεισμική προστασία του ναού σε μια περιοχή σεισμογενή, όπως η Κων/πολη, που ακόμη και σήμερα το θαυμάζουν οι ειδικοί.

Ο Γκρόσβενορ γράφει για το ναό. << Συγκριτικά, η αρχιτεκτονική τελειότητα των θόλων μπορεί να αποδιθεί ως εξής: φαναταστείτε μια κατακόρυφο από την κορυφή του θόλου ως το επίπεδο της βάσης του. Βάλτε την κατακόρυφο στον αριθμιτή και τη διάμετρο στον παρονομαστή. Όσο μικρότερο είναι το κλάσμα τόσο πιο τέλειος είναι ο θόλος. Η διάμετρος του τρούλου της αγίας Σοφίας είναι 31 μέτρα και η κατακόρυφος 14 μέτρα. Η διάμετρος του θόλου του Αγίου Πέτρου είναι 42 μέτρα και η κατακόρυφος 57. Η διάμετρος του θόλου στη Σάντα Μαρία Ροτόντα είναι 43 μέτρα όπως και η κατακόρυφος. Οι δύο άλλου θόλοι που είναι αριστουργήματα ωχριούν σε κάλλος όπως και σε τόλμη μπροστά στον αιθέριο θόλο που ύψωσε ο Ανθέμιος. Στον Άγιο Πέτρο, ο θόλος είναι το συμπλήρωμα του οικοδομήματος και όχι το κύριο στοιχείο τής σχεδίασής του. Στην Αγία Σοφία, αντίθετα, ο τρούλος είναι ο σκοπός >>.

   Για την κατασκευή του ναού δεν χρησιμοποιήθηκε ξύλο σάν υλικό, αλλά πέτρες και μάρμαρο. Έφεραν μάρμαρα από την Προκόνησο, πράσινα από τη Θεσσαλία, χρυσαφιά από τη Λιβύη, κοκκινωπά από τη Φρυγία, κοκκαλί από την Καππαδοκία. Για τον τρούλο χρησιμοποιήθηκαν τούβλα, όπως επίσης και γιά τα τόξα και τούς τοίχους. Στο έργο δούλεψαν περίπου 1.000 μάστορες και 10.000 εργάτες. Το έργο διάρκεσε πέντε χρόνια. Ο χρόνος είναι εκπληκτικά σύντομος αν σκεφθούμε πώς ο ναός του Αγίου Πέτρου χρειάστηκε 120 χρόνια για την ανέγερσή του, η Νοτρ Ντάμ στο Παρίσι 72 χρόνια, ο Καθεδρικός του Μιλάνου 500 χρόνια.Τα εγκαίνια έγιναν στις 27 Δεκεμβρίου 537. Ο Ιουστινιανός έφθασε μέσα σε άμαξα. Τον υποδέχθηκε στην είσοδο του ναού ο Πατριάρχης Μηνάς και σύμφωνα με το πρωτόκολλο, μπήκαν μαζί στην εκκλησία. Ο αυτοκράτορας ένοιωσε υπερηφάνεια και σύμφωνα με πηγές αφού προσευχήθηκε στο Θεό και τον ευχαρίστησε που αξιώθηκε να πραγματοποιήσει αυτό το μεγάλο έργο, φώναξε << Νενίκηκά σε Σολομών >>!

   Εκείνη την ημέρα όλος ο κόσμος της Πόλης γιόρτασε με έξοδα του αυτοκράτορα. Επιπλέον, 30.000 μεζούρες σιτάρι και αρκετό χρυσάφι μοιράστηκαν στους φτωχούς. Το πρωί των Χριστουγέννων ο ναός άνοιξε για να εκκλησιαστούν οι πιστοί. Οι ευχαριστίες και οι εκδηλώσεις κράτησαν περίπου δύο εβδομάδες.

   Το κόστος για την ανέγερση του ναού σύμφωνα με την εκτίμηση του Έλληνα ιστορικού Παπαρρηγόπουλου είναι σύμφωνα με ειδικούς κοντά στην πραγματικότητα. Ο Παπαρρηγόπουλος υπολογίζει την αξία της γής και το κόστος των υλικών, τής εργασίας, τής διακόσμισης και των εκκλησιαστικών σκευών σε περίπου 324 εκατομμύρια ελληνικές δραχμές, ή περίπου 64 εκατομμύρια δολάρια, με δεδομένα τα κόστη στις αρχές του 2^ου αιώνα. Αν αναλογιστούμε τότε ότι το κόστος του Αγίου Πέτρου έφθασε τα 48 εκατομμύρια δολάρια, η δαπάνη για την Αγία Σοφία ήταν υψηλότερη από αυτήν οποιουδήποτε άλλου ιερού χώρου.

   Η εκτασή της είναι περίπου 7.000 τ.μ τα οποία με τα οικοδομικά παραρτήματα χωρούν 25.000 άτομα. Επί εποχής Ιουστινιανού το Ναό υπηρετούσαν περίπου 500 κληρικοί, 110 αναγνώστες, 25 ψάλτες ( Αγιοσοφίτες ) και 100 πυλωροί.

Η Αγία Σοφία, για τούς Έλληνες δεν είναι κάποιο αξιοθέατο, αλλά αποτελεί μέρος τής ιστορίας και του πολιτισμού μας. Ο Ιερός Ναός περιμένει την ώρα που θα γίνει πράξη το `` Πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικιά μας θα ΄ ναι ‘’ , γιατί δεν είναι ποτέ δυνατό να απαρνηθούμε την ιστορία μας.

Η τελευταία Θεία Λειτουργία στην Αγία Σοφία, όπως γράψαμε στον Εκκλησιολόγο στις 31 Μαϊου 2025, έγινε τον Ιανουάριο του 1917 από τον θρυλικό Αρχιμανδρίτη Ελευθέριο Νουφράκη και τους ηρωϊκούς συνεργάτες του Ταξίαρχο Φραντζή, Ταγματάρχη Λιαρομμάτη, Λοχαγό Σταματίου και Υπολοχαγό Νικολάου.