Ο 'Αρίσταρχος' μετράει τ' άστρα: Στο Μοριά το 2ο μεγαλύτερο τηλεσκόπιο της Ευρώπης(Βίντεο-Φωτο)

Στο όρος Χελμός στην Πελοπόννησο, πάνω από το χιονοδρομικό κέντρο Καλαβρύτων, βρίσκεται ο "Αρίσταρχος", το 2ο μεγαλύτερο τηλεσκόπιο στην ηπειρωτική Ευρώπη. Το WE μίλησε με τον διευθυντή λειτουργίας και σας παρουσιάζει το έργο και την ιστορία του τηλεσκοπίου μέσα από πλούσιο φωτογραφικό υλικό και ένα μαγευτικό timelapse video 

Ιωάννα Μπρατσιάκου

Από το news247

Σε μια από τις ψηλότερες κορυφές του όρου Χελμός, στην τοποθεσία Νεραϊδοράχη, η ιστορία και οι θρύλοι του «μυθικού βουνού» της Πελοποννήσου συναντούν τ’ αστέρια. Βρισκόμαστε σε μια από τις πιο σκοτεινές περιοχές της Ευρώπης. Τα γύρω βουνά κρύβουν τα φώτα των κοντινών πόλεων, διευκολύνοντας τον ακούραστο παρατηρητή του σύμπαντος που στέκει αγέρωχος στα 2.340 μέτρα. Ο λόγος για τον «Αρίσταρχο», το υπερσύγχρονο τηλεσκόπιο που εγκαταστάθηκε στο Αστεροσκοπείο Χελμού πριν από μία περίπου δεκαετία, με σκοπό να δώσει ώθηση στην ελληνική αστροφυσική.

Ο «Αρίσταρχος» είναι το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο στη χώρα μας και το δεύτερο μεγαλύτερο στην ηπειρωτική Ευρώπη, με διάμετρο κατόπτρου 2,30 μέτρα, ύψος 8,40 μέτρα και βάρος 34 τόνους. Έχει πάρει το όνομά του από τον Αρίσταρχο τον Σάμιο, τον γνωστό αστρονόμο της αρχαιότητας, ο οποίος πρώτος διατύπωσε ότι το κέντρο του τότε γνωστού σύμπαντος  ήταν ο ήλιος και όχι η Γη, όπως υποστήριζε η τότε επικρατούσα άποψη. Θεωρείται από τα πιο προηγμένα οπτικά τηλεσκόπια, με μεγάλη ακρίβεια στόχευσης και δυνατότητα γρήγορης εναλλαγής. Ανήκει στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και μπορεί μάλιστα να κάνει μετρήσεις και παρατηρήσεις τηλεχειριζόμενο από πρωτεύουσά μας.

 

Στις εσχατιές του σύμπαντος

Ο Μανώλης Ξυλούρης, διευθυντής λειτουργίας του «Αρίσταρχου» και κύριος ερευνητής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, εξηγεί στο WE του News247 τα χαρακτηριστικά και τους παράγοντες εκείνους που καθιστούν το τηλεσκόπιο ένα πολύτιμο εργαλείο για τη μελέτη του σύμπαντος: «Το κύριο χαρακτηριστικό είναι το κάτοπτρό του με διάμετρο 2.3 μ, χαρακτηριστικό που το κατατάσσει μεταξύ των μεγαλύτερων τηλεσκοπίων της Ευρώπης.  Επιπλέον, η άριστη ποιότητα των οπτικών του το όλο ηλεκτρονικό σύστημα λειτουργίας του σε συνδυασμό με τις υπερευαίσθητες συσκευές παρατήρησης που διαθέτει και την καθαρότητα της ατμόσφαιρας της περιοχής το καθιστά ένα πολύ ικανό εργαλείο για την παρατήρηση αστρονομικών αντικειμένων, ακόμα και πολύ αμυδρών ή και μακρινών αντικειμένων που βρίσκονται στις εσχατιές του Σύμπαντος. Το τηλεσκόπιο "Αρίσταρχος" πραγματοποιεί μια πληθώρα παρατηρήσεων με σκοπό την απάντηση θεμελιωδών ερωτημάτων για τον σχηματισμό και την εξέλιξη του Σύμπαντος και των ουρανίων σωμάτων. Μεταξύ αυτών είναι παρατηρήσεις μακρινών γαλαξιών, αστεριών και αστρικών συστημάτων καθώς και παρατηρήσεις μακρινών ηλιακών συστημάτων με σκοπό την εύρεση πλανητών σε τροχιά γύρω από το κεντρικό αστέρι».

 

Σύμφωνα με τον κύριο Ξυλούρη, τα σύγχρονα τηλεσκόπια όπως ο «Αρίσταρχος» είναι πολυσύνθετα όργανα που απαιτούν την σύμπραξη διαφόρων τεχνολογιών για την βέλτιστη κατασκευή των οπτικών, ηλεκτρονικών και μηχανικών τους συστημάτων. «Για παράδειγμα, παρόλο το βάρος των 40 τόνων που έχουν τα κινούμενα μέρη του, το τηλεσκόπιο "Αρίσταρχος" μπορεί να στοχεύσει σε επιλεγμένα σημεία του ουρανού με εξαιρετική ακρίβεια και παρά τη συνεχή κίνηση αυτών, λόγω της περιστροφής της γης, να μπορεί να τα παρακολουθεί. Η προηγμένη τεχνολογία των ανιχνευτών του τηλεσκοπίου όπως οι ψηφιακές κάμερες που χρησιμοποιούνται για την καταγραφή του φωτός, είναι τόσο ανεπτυγμένη που επιτρέπει ακόμα και την ανίχνευση πολύ αμυδρών αντικειμένων. Αυτό γίνεται εφικτό λόγω του ότι οι κάμερες ψύχονται σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες (περίπου -120 βαθμών Κελσίου) με αποτέλεσμα να ελαχιστοποιείται ο θερμικός "θόρυβος" και να γίνεται εφικτή ανίχνευση πολύ ασθενούς σήματος. Αξίζει να σημειωθεί ότι η τεχνολογία που αναπτύχθηκε για τις κάμερες αυτές, οι οποίες κοστίζουν δεκάδες χιλιάδες ευρώ, εδώ και 30 χρόνια έχει πλέον μετακυλήσει στην καθημερινή μας ζωή και την έχουμε άμεσα στα χέρια μας με τις πιο απλές ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές ή τις κάμερες που έχουν σήμερα πολλά κινητά».

 

 

Έβαλε «γυαλιά» στη NASA

To 2013 το Αστεροσκοπείο Χελμού βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας καθώς έριξε φως στα μυστήριο του αρχαίου νεφελώματος  KjPn8. Το πλανητικό νεφέλωμα ανακαλύφθηκε τη δεκαετία του ’50 από το Αστεροσκοπείο Palomar Sky Survey. Ακολουθήσαν οι έρευνες στη δεκαετία του 1990 από αστρονόμους του Μεξικού στο Αστεροσκοπείο San Pedro Martir που οδήγησαν στην ανακάλυψη των γιγαντιαίων λοβών  γύρω από το σύστημα, αλλά δεν μπόρεσαν να ανακαλύψουν περισσότερα σχετικά με την ηλικία των λοβών.   Το 2000 το κεντρικό άστρο τελικά αποκαλύφθηκε από το Διαστημικό Τηλεσκόπιο Hubble, που εκτόξευσε στο Διάστημα για λεπτομερή έρευνα και καταγραφή η NASA. Ούτε όμως το Hubble μπόρεσε να βγάλει ασφαλή συμπεράσματα για την ηλικία του KjPn8. Εκεί λοιπόν που απέτυχε το Hubble της NASA, κατάφερε το Αστεροσκοπείο Χελμού και ο «Αρίσταρχος» να καθορίσει την απόσταση, την Ιστορία και την ακριβή χρονολογία του μυστηριώδους αστρικού συστήματος, δίνοντας διεθνές «μπράβο» στην πατρίδα μας. «Ανήκει σε μια ιδιαίτερη κατηγορία αστρικών αντικειμένων την οποία ονομάζουμε Ενδιάμεση Φωτεινότητα Οπτικών Μεταβλητών» δήλωνε τότε ο Δρ. Παναγιώτης Μπούμης, ερευνητής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. «Χάρη στον "Αρίσταρχο", λοιπόν, ανακαλύψαμε ότι η μορφολογία του οφείλεται σε τρεις διαφορετικές εκτοπίσεις υλικού που πραγματοποιήθηκαν πριν από 3.200, 7.200 και 50.000 χρόνια. Επιπλέον, καταφέραμε και υπολογίσαμε με μεγάλη ακρίβεια την απόστασή του στα 6.000 έτη φωτός από εμάς».

 

«Παρά τα λίγα χρόνια πλήρους λειτουργίας του τηλεσκοπίου έχουν ήδη πραγματοποιηθεί αρκετές παρατηρήσεις που οδήγησαν σε ενδιαφέροντα επιστημονικά συμπεράσματα. Χαρακτηριστική είναι η παρακολούθηση της έκρηξης σουπερνόβα στον κοντινό γαλαξία Μ82 το 2014 και για μεγάλο χρονικό διάστημα όπου για πρώτη φορά παρατηρήθηκε μεταβολή στη φωτεινότητα της έκρηξης σε χρονική κλίμακα μερικών λεπτών κάτι που ίσως εξηγείται με την  αλληλεπίδραση του  εκτινασσόμενου υλικού με το περιβάλλον του. Παράλληλα, έχουν πραγματοποιηθεί  από τον "Αρίσταρχο", και με τη χρήση ενός εξειδικευμένου οργάνου, παρατηρήσεις εξοπλανητών (πλανητών  δηλαδή σε μακρινά αστρικά συστήματα) όπου γίνονται αντιληπτοί καθώς ο πλανήτης περνά μπροστά από το κεντρικό άστρο και μπλοκάρει μέρος του φωτός αυτού. Σκοπός είναι λοιπόν η καθεαυτή ανίχνευση του πλανήτη αλλά και η εξαγωγή πληροφοριών για το μέγεθος και τη μάζα αυτού» επισημαίνει στο WE ο Μανώλης Ξυλούρης.

 

 

Ο «παράδεισος» των ερευνητών και των αστροφωτογράφων

Λόγω της χρήσης του τηλεσκοπίου για καθαρά ερευνητικούς σκοπούς αλλά και λόγω της ιδιαιτερότητας του τοπίου με τη δυσπρόσιτη κορυφογραμμή στο όρος Χελμός στα 2300 μέτρα υψόμετρο, δεν είναι δυνατή η επίσκεψη στους χώρους του αστεροσκοπείου από το ευρύ κοινό. Η χρήση του τηλεσκοπίου "Αρίσταρχος" γίνεται από εξειδικευμένο προσωπικό ερευνητικών κέντρων και πανεπιστημίων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Κάθε χρόνο κατατίθενται επιστημονικά αιτιολογημένες ερευνητικές προτάσεις που ζητούν να χρησιμοποιήσουν το τηλεσκόπιο. Αυτές αξιολογούνται από ειδική επιτροπή και επιλέγονται οι καλύτερες. Οι ερευνητές που κατέθεσαν τις προτάσεις μπορούν, με τη βοήθεια εξειδικευμένου στη λειτουργία του τηλεσκοπίου προσωπικού του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, να πραγματοποιήσουν τις παρατηρήσεις τους πηγαίνοντας στο Χελμό.

Η περιοχή είναι καλυμμένη από χιόνι για πολλούς μήνες το χρόνο - το Αστεροσκοπείο βρίσκεται πάνω από το χιονοδρομικό κέντρο Καλαβρύτων. Ωστόσο τους πιο ζεστούς μήνες, όταν η πρόσβαση είναι πιο εύκολη, η Νεραϊδοράχη προσελκύει περιηγητές ενώ είναι εξαιρετικά δημοφιλής προορισμός για αστροφωτογράφους.

 

Το Μπλε φιλί του Σύμπαντος

Η φωτογραφία του Αυστριακού φωτογράφου Harry Katzjaeger, «Το Μπλε φιλί του Σύμπαντος», διακρίθηκε από το National Geographic, με τον ίδιο να δηλώνει στο Καλάβρυτα News: «Τα βουνά της πατρίδας μου είναι ψηλά αλλά αυτή η αλπική Νεραϊδοράχη του Χελμού, άλλοτε λουσμένη από αστέρια, τις περισσότερες τυλιγμένη στο χιόνι, κρατάει εδώ και χρόνια γερά, πεισματάρικα, την καρδιά μου. Ζω κι εργάζομαι στην Αυστρία, ασχολούμαι με την φωτογραφία ερασιτεχνικά και ήταν μεγάλη χαρά η διάκρισή μου στο National Geographic με την φωτογραφία του Αρίσταρχου. Ενός υπερσύγχρονου τηλεσκοπίου που υψώνεται αγέρωχο στα 2.340 αλλά και που πατάει σε ιστορικά χώματα. Το παρατηρητήριο του Αρίσταρχου, εξοπλισμένο με το μεγαλύτερο καθρέφτη της Ανατολικής Ευρώπης, χρειάζεται τη βοήθεια της πολιτείας για να συνεχίσει τις πολύτιμες εργασίες-έρευνές του».

 

Απαραίτητη η στήριξη της Πολιτείας

Ο Μανώλης Ξυλούρης επισημαίνει στο WE ότι η εύρυθμη λειτουργία μεγάλων ερευνητικών υποδομών, ειδικά αυτών που βρίσκονται σε δύσβατες περιοχές όπως το τηλεσκόπιο «Αρίσταρχος», απαιτεί συνεχή υποστήριξη τόσο από πλευράς προσωπικού όσο και οικονομική για την επιδιόρθωση και αναβάθμιση των επιστημονικών οργάνων. «Η πρώτη περίοδος λειτουργίας του τηλεσκοπίου, μετά τα εγκαίνιά του το 2007, ήταν γεμάτη προκλήσεις. Απαιτήθηκε μεγάλη προσπάθεια και αρκετός χρόνος ώστε να αποκτηθεί η απαραίτητη τεχνογνωσία από τους περιορισμένους σε αριθμό τεχνικούς και ερευνητές του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με την ευθύνη λειτουργίας του. Έχει ήδη επιτελεστεί σημαντική πρόοδος και από το 2014 το τηλεσκόπιο λειτουργεί κανονικά και είναι διαθέσιμο σε όλους του Έλληνες αστρονόμους. Επιπλέον από φέτος έχει ενταχθεί και στο Ευρωπαϊκό ερευνητικό δίκτυο τηλεσκοπίων OPTICON και μέρος του χρόνου του προσφέρεται και σε ευρωπαίους ερευνητές που επιθυμούν να το χρησιμοποιήσουν για τις παρατηρήσεις τους» επισημαίνει ο διευθυντής λειτουργίας του «Αρίσταρχου» και καταλήγει: «Ευελπιστούμε ότι παρά τις δυσχερείς οικονομικές συνθήκες στις οποίες βρίσκεται ο τόπος μας, η πολιτεία θα συνεχίζει να στηρίζει στο μέτρο του δυνατού τη βασική έρευνα σε τομείς όπως η αστρονομία».

 

* Περισσότερες πληροφορίες για πρόσφατα επιστημονικά αποτελέσματα αλλά και το ίδιο το τηλεσκόπιο «Αρίσταρχος»είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του Αστεροσκοπείου Χελμού.



** Φωτογραφίες & video: Helmos Observatory / Theofanis Matsopoulos