Οι δικές μου απόψεις προέρχονται από συγκεκριμένο χρόνο και χώρο, δηλαδή την Ελλάδα, από το 2002 μέχρι σήμερα...
Απ’ό τι φαίνεται ήμουν ανάμεσα στους πρώτους στην Ελλάδα, με τον καθηγητή Νίκο Κατσαρό, αλλά ανεξάρτητα, που ξεκίνησαν καμπάνια για τους αεροψεκασμούς. Τον Ιούλιο του 2003, στο νησί της Αίγινας πραγματοποιήσαμε την πρώτη, απ’όσο ξέρω, δημόσια συγκέντρωση που έθιξε το θέμα.
Το Δημοτικό Συμβούλιο του νησιού μας, υπήρξε το πρώτο εκλεγμένο σώμα της Ευρώπης που επιχείρησε να... καταφύγει σε νομικά μέτρα εναντίον τους.
William Thomas
"Στα τέλη του 1991, οι Ρώσοι ανώτεροι αξιωματούχοι του Υπουργείου Εξωτερικών ήταν πολύ δεκτικοί στο να κάνουν μια ολόκληρη σειρά από πράγματα που θα επέτρεπαν στις Ηνωμένες Πολιτείες να τους βοηθήσουν σε έναν καλύτερο έλεγχο των (πυρηνικών) υλικών τους. Ωστόσο, η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν επωφελήθηκε από αυτή την ευκαιρία. "
Ήταν άραγε έτσι η επιλογή της τότε ρωσικής κυβέρνησης; Γιατί θα πρέπει οι Ουκρανοί, αλλά όχι οι Ρώσοι, να έχουν το δικαίωμα να ζήσουν σε μια χώρα ελεύθερη από πυρηνικά όπλα; Οι άνθρωποι που τώρα κάνουν έκκληση στον Πρόεδρο Ομπάμα για την παγκόσμια κατάργηση των πυρηνικών όπλων, ακριβώς την ίδια στιγμή που μπαίνει το τελευταίο καρφί στο φέρετρο της Συνθήκης μη Διάδοσης των Πυρηνικών, γιατί δεν υποστήριξαν το 1991 την πρόταση του Γιέλτσιν;
Τώρα είναι πολύ αργά, φυσικά. Η ευκαιρία αυτή χάθηκε. Αλλά γιατί αυτά κινήματα δεν αγωνίζονται σήμερα ενάντια στην στρατιωτικοποίηση της φύσης; Η Γεωμηχανική, ο πλανήτης Γη ως το τελευταίο όπλο πολέμου, είναι το πνευματικό τέκνο των εργαστηρίων πυρηνικών όπλων, μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Θα έπρεπε να ήταν, και πρέπει να είναι, το επίκεντρο του προβληματισμού των αντι-πυρηνικών κινημάτων. Αλλά, από την εποχή της συνθήκης INF, το 1987, οι κινήσεις αυτές δεν έχουν καμιά σύνδεση με την πραγματικότητα. Η μόνη εξαίρεση είναι η έκθεση του 1999 «Σχετικά με την το Περιβάλλον, την Ασφάλεια και την Εξωτερική Πολιτική».
Ας ελπίσουμε ότι η πρόσφατη συνάντηση των Skyguards στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μπορεί να ήταν ένα πρώτο βήμα προς την αυτογνωσία, με ντροπή, των αντι-πυρηνικών κινημάτων, γι’ αυτό που θα έπρεπε να κάνουν και δεν κάνουν.
Γιατί οι Lord Moncktons δεν πραγματεύονται και θέματα όπως αυτά αλλά μόνο πυροβολούν τον εύκολο στόχο, τον Αl Gore; Είναι καιρός να αποσπαστούμε από τα διπολικά σενάρια αυτού του είδους, τα οποία δεν αντικατοπτρίζουν πραγματικά τίποτα περισσότερο από την αμερικανική κομματική πολιτική, που προβάλλεται στον πλανήτη. Αν οι Ευρωπαίοι έχουν την απαραίτητη πολιτική βούληση μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν διαφορετικό και καλύτερο, τρόπο συμπεριφοράς. Αν δώσουμε παράδειγμα ειλικρίνειας ίσως οι άνθρωποι όπως ο Pat Mooney να έχουν επίσης κίνητρα να είναι πιο ειλικρινείς σε ό,τι λένε δημοσίως.
Ενεργοποιήστε τους υπότιτλους...
ΠΗΓΗ axioperiergaΑπ’ό τι φαίνεται ήμουν ανάμεσα στους πρώτους στην Ελλάδα, με τον καθηγητή Νίκο Κατσαρό, αλλά ανεξάρτητα, που ξεκίνησαν καμπάνια για τους αεροψεκασμούς. Τον Ιούλιο του 2003, στο νησί της Αίγινας πραγματοποιήσαμε την πρώτη, απ’όσο ξέρω, δημόσια συγκέντρωση που έθιξε το θέμα.
Το Δημοτικό Συμβούλιο του νησιού μας, υπήρξε το πρώτο εκλεγμένο σώμα της Ευρώπης που επιχείρησε να... καταφύγει σε νομικά μέτρα εναντίον τους.
William Thomas
Οι πληροφορίες που δεχόμασταν βέβαια δεν ήταν από την Ελλάδα. Εκείνη την εποχή το πιο γνωστό όνομα ήταν εκείνο του Καναδού William Thomas. Στη δημόσια συγκέντρωση μας, προβάλαμε την ταινία του «Mystery Lines in the Sky”. Όπως οι ακτιβιστές παντού, συμπεριλαμβανομένης και της Ομάδας Belfort στο Βέλγιο, εστιάσαμε την προσοχή μας στην εμφάνιση του ουρανού. Στην Ελλάδα προσπαθήσαμε να εξασφαλίσουμε ακροατήριο συμμετέχοντας στις κινητοποιήσεις για την κλιματική αλλαγή. Αλλά διαπιστώσαμε ότι μας έβαλαν στο περιθώριο μόλις προσπαθήσαμε να τραβήξουμε την προσοχή σε αυτά που είδαμε στον ουρανό.
Ημέρα Δράσης κατά της Κλιματικής Αλλαγής,
Πλατεία Συντάγματος, Αθήνα, 8η Δεκεμβρίου 2007
Εδώ μας βλέπετε με τα πανό μας «Οι Ψεκασμοί από Αεροσκάφη δεν είναι Απάντηση στην Κλιματική Αλλαγή», χαμένους στο πλήθος σε μαζική διαδήλωση, ουσιαστικά μιλώντας στον εαυτό μας.
Με δεδομένα όλα αυτά, πήραμε θάρρος όταν το 2009 γνωρίσαμε την Ομάδα ETC. Ήταν η εποχή του σκανδάλου Climategate που προηγήθηκε της Συνάντησης Κορυφής της Κοπεγχάγης για το Κλίμα, συμβάλλοντας στην αποτυχία της. Η Ομάδα ETC είναι αντίπαλοι της γεωμηχανικής και προφανώς δεν τους αγνοούσαν τόσο επιδεικτικά όσο εμάς. Μάλιστα λίγο αργότερα, το 2010, η Ομάδα κατάφερε στη Ναγκόγια της Ιαπωνίας, στη συνάντηση του ΟΗΕ για την Βιοποικιλότητα, να καθιερώσουν ένα μορατόριουμ για τις περισσότερες μορφές γεωμηχανικής.
Επικεφαλής της ομάδας ETC είναι ο Καναδός Pat Mooney. Θα παραθέσω κάποια αποσπάσματα από συνέντευξη που του πήραμε τον Φεβρουάριο, αλλά πριν το κάνουμε αυτό, θα κοιτάξουμε κάποιο υλικό που ήταν η αφορμή για τη συζήτηση μας. Ξεκινάμε με αποσπάσματα από διαφημιστική ταινία της Ε.Ε. για την επέκταση του Σχεδίου Εμπορίου Ρύπων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις εκπομπές των αερομεταφορών. Έπειτα θα δούμε μια διαφημιστική ταινία του BBC για την επίδραση των αεροπορικών εκπομπών στη θερμοκρασία του πλανήτη.
1. Η εναέρια κυκλοφορία έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια και ο αντίκτυπος των αερομεταφορών στην αλλαγή του κλίματος προκαλεί αυξανόμενη ανησυχία. «Οι εκπομπές αυξάνονται από τέσσερα έως πέντε τοις εκατό από έτος σε έτος. Ακριβώς αυτό βλέπουμε τώρα. Και αν από έτος σε έτος έχετε τέσσερα με πέντε τοις εκατό αύξηση των εκπομπών, αυτό σημαίνει διπλασιασμό σε δεκαπέντε χρόνια».
Για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, είναι επείγον να δράσει, αφού η αερομεταφορές, σε αντίθεση με άλλα μέσα μεταφοράς, δεν φορολογούνται επί των καυσίμων, έτσι δεν υπάρχουν κίνητρα για μείωση των εκπομπών CO2.
Ο Ευρωπαίος Επίτροπος για το Περιβάλλον θέλει να δει τις αερομεταφορές να αναλάβουν το μερίδιό τους στην προσπάθεια για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Συνεπώς, η Επιτροπή προτείνει να συμπεριληφθούν οι εκπομπές των αεροσκαφών στο σύστημα εμπορίας εκπομπών CO2. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει πρωτοπορήσει έτσι στην επίτευξη των στόχων του πρωτοκόλλου του Κιότο.
«Για να αντιμετωπίσουμε αυτό το πρόβλημα με τον πιο οικονομικά αποδοτικό τρόπο πρέπει να συμπεριληφθούν οι εκπομπές των αερομεταφορών στο πολύ επιτυχημένο μας σύστημα εμπορίας εκπομπών.» (Σταύρος Δήμας)
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θεωρεί το σύστημα εμπορίας εκπομπών ως τον πιο οικονομικά αποδοτικό τρόπο για τον έλεγχο των εκπομπών από τις αερομεταφορές, λιγότερο ακριβό από ό,τι ένας φόρος επί των καυσίμων, για παράδειγμα. Το πρόγραμμα θα ωθήσει τον τομέα των αερομεταφορών σε ένα νέο τρόπο σκέψης που θα δίνει την ίδια προσοχή στις περιβαλλοντικές της επιδόσεις, με την οικονομική αποδοτικότητά της.
Η ένταξη του τομέα των αεροπορικών μεταφορών στο σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών της Ευρώπης αναμένεται να οδηγήσει σε μεγάλη εξοικονόμηση τις εκπομπές CO2 από τα αεροσκάφη. Μέχρι το 2020 οι εξοικονομήσεις αυτές θα μπορούσε να είναι 180 εκατομμύρια τόνοι ετησίως, διπλάσιο από το επίπεδο των αερίων του θερμοκηπίου που εκπέμπει η Αυστρία κάθε χρόνο. Με το μέτρο αυτό, η Ευρώπη κάνει ένα ακόμη σημαντικό βήμα για την πρόληψη μιας παγκόσμιας κλιματικής καταστροφής.
2. Καθώς τα αεροσκάφη «οργώνουν» τα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας, πάνω από τα 8.000 μέτρα, αφήνουν πίσω τους συχνά λευκά ίχνη. Αυτές οι μακριές άσπρες ουρές, που ονομάζονται contrails, αποτελούνται από νερό και από την αιθάλη των κινητήρων των τζετ αεροσκαφών. Το ζεστό νερό και η βρωμιά βγαίνουν από τον κινητήρα και χτυπούν τον αέρα που είναι στους μείον σαράντα βαθμούς, περίπου. Είναι μια εκρηκτική αντίδραση. Τα φυσικά νέφη θύσανοι (cirrus clouds) κάθονται περίπου στα 8.000 μέτρα,αντανακλούν μερικές από τις ακτίνες του ήλιου πίσω στο διάστημα και έχουν μια επίδραση ψύξης για τη γη από κάτω. Όταν ένα ίχνος συμπύκνωσης διασκορπίζεται, μετατρέπεται σε μια μορφή νέφους που ονομάζεται contrail cirrus. Περισσότερο αντανακλαστικό από το φυσικό cirrus, μπορεί να εξαπλωθεί σε μια μεγάλη έκταση ως και 60.000 μίλια. Τώρα, όλο και περισσότεροι επιστήμονες έχουν συμπεράνει, ότι αυτό το contrail cirrus επηρεάζει τη θερμοκρασία του πλανήτη.
Μετά τις επιθέσεις στη Νέα Υόρκη στις 9-11 του 2001 τους δόθηκε η ευκαιρία να ελέγξουν αυτή τη θεωρία. Τα αεροσκάφη σε ολόκληρη την ΗΠΑ ήταν καρφωμένα στο έδαφος για τρεις ολόκληρες ημέρες, έτσι ώστε, για τρεις ημέρες, να μην δημιουργηθεί κανένα contrail. Μετά από την ανάλυση όλων των δεδομένων παρατηρήθηκε μια αύξηση της θερμοκρασίας. Μια πολύ μικρή αύξηση, αλλά μια αύξηση όπως και νάχει. Αυτό φανερώνει ότι τα contrails ψύχουν τον πλανήτη.
Η πρώτη ταινία λέει ότι οι εκπομπές των αεροσκαφών είναι ένας σημαντικός παράγοντας που συμβάλλει στην υπερθέρμανση του πλανήτη. Η δεύτερη ταινία λέει ότι οι εκπομπές των αεροσκαφών δημιουργούν contrail cirrus, τα οποία νέφη αντανακλούν το φως του ήλιου και έχουν μια επίδραση ψύξης που θα μπορούσε να μετριάσει την υπερθέρμανση του πλανήτη.
Με άλλα λόγια, τα επιστημονικά συμπεράσματα είναι διαμετρικά αντίθετα.
Μήπως αυτό σημαίνει ότι η επιστήμη, γενικά, δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα προϊόν το οποίο ακολουθεί την πολιτική ατζέντα;
Αν κάποιος θέλει να εισάγει ένα φόρο άνθρακα ή την εμπορία εκπομπών, λέει ότι οι εκπομπές των αεροσκαφών αποτελούν μέρος ενός προβλήματος υπερθέρμανσης του πλανήτη. Αν κάποιος θέλει να προωθήσει τη διαχείριση της ηλιακής ακτινοβολίας ή τη γεωμηχανική, τότε λέει ότι οι εκπομπές των αεροσκαφών μπορεί να έχουν επίδραση ψύξης και να περιορίζουν την υπερθέρμανση του πλανήτη.
Είναι αυτό ένα αδικαιολόγητο συμπέρασμα;
PAT MOONEY: Νομίζω ότι είναι αλήθεια ότι η επιστήμη χειραγωγείται συνέχεια από τους πολιτικούς. Πάντα ήταν έτσι, ιστορικά. Δεν υπάρχει τίποτα το καινούργιο στο ότι σε αυτή την συγκεκριμένη κατάσταση αυτό που παρουσιάζεται ως αξιόπιστη επιστήμη, στην πραγματικότητα δεν αποτελεί τίποτα άλλο παρά το πώς κάποιος πολιτικός επιλέγει να παίξει το παιχνίδι.
WH: Είστε εξοικειωμένοι με τον όρο "εξολόθρευσμος" (exterminism) που χρησιμοποιήθηκε στη δεκαετία του 1980 από μέλη του αδέσμευτου κινήματος του πυρηνικού αφοπλισμού για να περιγράψει τη διπολική λογική του Ψυχρού Πολέμου, της κούρσας των πυρηνικών εξοπλισμών; Έχετε ακούσει ποτέ τον όρο αυτό;
PAT MOONEY: Όχι, δεν έχω πραγματικά.
WH: Λοιπόν, αυτό ήταν ένας όρος που ήταν σε χρήση και θα ήθελα να ακούσω την άποψή σας γι’ αυτό που λέω τώρα, δηλαδή ότι υπάρχει συνέχεια μεταξύ της διπολικής λογικής της κούρσας των πυρηνικών εξοπλισμών του Ψυχρού Πολέμου και της διπολικής λογικής που δικαιολογεί τη γεωμηχανική. Υπάρχει μια υπόθεση ενός αδιάλλακτου εχθρού. Στον Ψυχρό Πόλεμο έτσι ονομαζόταν η Σοβιετική Ένωση. Τώρα λέγονται έτσι οι δεξιοί σκεπτικιστές της κλιματικής αλλαγής. Και αυτός ο αδιάλλακτος εχθρός σας αναγκάζει να κάνετε πράγματα που πραγματικά δεν θα θέλατε να κάνετε, όπως η κατασκευή όλο και περισσότερων πυρηνικών όπλων, ή όπως ο ψεκασμός τοξικών μετάλλων στην ατμόσφαιρα, επειδή ο αδιάλλακτος εχθρός δεν θα σας επιτρέψει να λύσετε το πρόβλημα της αλλαγής του κλίματος με τον τρόπο που πραγματικά θέλετε.Δεν είναι αυτά τα δύο σενάρια εξίσου δόλια; Το πρόσωπο που λέει ότι η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή είναι μια φάρσα, δεν θα έπρεπε να είναι ο πιο αποφασιστικός αντίπαλος της γεωμηχανικής; Οι άνθρωποι που πιστεύουν ότι η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή είναι μια απάτη δεν έχουν άραγε ακόμα μικρότερη δικαιολογία από τους οικολόγους να είναι ανεκτικοί στην διαχείριση της ηλιακής ακτινοβολίας;
Πριν από την ανάλυση της απάντησης του Pat Mooney ας θυμηθούμε ότι η πολιτικοποίηση της επιστήμης είναι μία από τις κατηγορίες που διατυπώθηκαν εναντίον των ακτιβιστών της κλιματικής αλλαγής από τους σκεπτικιστές της κλιματικής αλλαγής. Σε αυτούς περιλαμβάνονται πολλοί άνθρωποι στο δικό μας κίνημα, που συχνά μιλούν σαν να έχουν οι Greenpeace, Αλ Γκορ, η IPCC αποκλειστική ευθύνη για ό,τι απαράδεκτο συμβαίνει, από το φόρο του διοξειδίου του άνθρακα, στην εμπορία εκπομπών και την διαχείριση της ηλιακής ακτινοβολίας με τα θειικά σπρέι της γεωμηχανικής. Αυτό παραβλέπει το γεγονός, ότι έχει γίνει από την αρχή ένας καταμερισμός εργασίας γύρω από την τροποποίηση του κλίματος, με τους οικολόγους να διαφημίζουν την υπερθέρμανση του πλανήτη ως ένα πρόβλημα και τους σκεπτικιστές της κλιματικής αλλαγής να διαφημίζουν ως λύση σε αυτό τη γεωμηχανική, ενώ μερικές φορές ταυτόχρονα αρνούνται ότι υπάρχει πρόβλημα. Αυτή η αντίφαση συναντάται ακόμα και στο αρχικό κείμενο δημοσίων σχέσεων του Edward Teller για την γεωμηχανική: «Αντηλιακά για τον Πλανήτη Γη». Ο πολύ γνωστός και με επιρροή σκεπτικιστής της κλιματικής αλλαγής, Christopher Monckton, ο οποίος αντιμετωπίζει πολύ πειστικά και εκφοβίζει τους ακτιβιστές της κλιματικής αλλαγής, είναι επίσης υποστηρικτής της Επιτροπής για Ένα Εποικοδομητικό Αύριο, μια συστηματική υπέρμαχο της γεωμηχανικής.
Νομίζω ότι είναι προφανές ότι, αντιμέτωποι με αυτή την κατάσταση, όπου οι απαράδεκτες, λεγόμενες λύσεις, για την ανθρωπογενή υπερθέρμανση του πλανήτη προωθούνται από ανθρώπους που αρνούνται ότι υπάρχει πρόβλημα ανθρωπογενούς υπερθέρμανσης του πλανήτη, καθίσταται άνευ σημασίας ποια πλευρά του κυρίαρχου ρεύματος της παγκόσμιας συζήτησης για την υπερθέρμανση του πλανήτη υποστηρίζει κάποιος. Η πρώτη προτεραιότητα είναι η επαναφορά του ορθολογισμού. Το παράλογο δεν είναι μόνο στη μία πλευρά. Ποιό είναι το πιο παράλογο; Να συνηγορήσεις υπέρ μιας εξαιρετικά καταστροφικής λύσης σε ένα πρόβλημα που λες ότι δεν υπάρχει, ή να συνηγορείς με επιτυχία για την απαγόρευση αυτής της δραστηριότητας και στη συνέχεια να λες ότι η απαγόρευση τηρείται ενώ δεν τηρείται;
WH: Τον Οκτώβριο του 2010 στη Ναγκόγια στο συνέδριο του ΟΗΕ για τη Βιοποικιλότητα, η ομάδα ETC κατάφερε να επιβληθεί ένα de facto μορατόριουμ για τα έργα και τα πειράματα γεωμηχανικής. Ποια είναι η εκτίμησή σας για την αξία αυτού του μορατόριουμ, δεδομένου ότι προφανώς δεν τηρείται;
PAT MOONEY: Είχαμε μόνο μία προσπάθεια να παραβιαστεί το μορατόριουμ από το 2010. Ή υπάρχουν δύο στην πραγματικότητα. Αυτό γνωρίζουμε. Μία φορά στην Καλιφόρνια και μία που είχε προγραμματιστεί να γίνει στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η απόπειρα στο Ηνωμένο Βασίλειο διεκόπη. Η άλλη στα ανοικτά των ακτών της Καλιφόρνια ήταν πολύ μικρή. Και έπειτα υπάρχουν και οι τρελοί χαρακτήρες στα ανοικτά των ακτών του Καναδά, επίσης αυτό τον τελευταίο χρόνο. Είναι αλήθεια αυτό, υπάρχει μια τρίτη περίπτωση. Αλλά, ειλικρινά, πρώτα θα έλεγα ότι ο κύριος στόχος για μας στην προώθηση του μορατόριουμ στη Ναγκόγια ήταν να δημιουργηθεί μια πολιτική συνειδητοποίηση από την πλευρά των κυβερνήσεων ότι η γεωμηχανική είναι ένα σοβαρό ζήτημα στο οποίο πρέπει να δώσουν προσοχή. Πιστεύω ότι πετύχαμε. Υπάρχει τώρα μια συνειδητοποίηση.
Το συμπέρασμα από αυτά που λέει ο Pat Mooney είναι ότι το μορατόριουμ της Ναγκόγια είχε στόχο να κάνει τις κυβερνήσεις να γνωρίσουν τη γεωμηχανική ως πρόβλημα. Αυτό είναι επιθυμητό και θετικό, αλλά στη συνέχεια ποιος πρόκειται να λύσει το πρόβλημα; Η αντίθεση στην γεωμηχανική δεν είναι απλά μια ακαδημαϊκή άσκηση, διότι πρόκειται για μόνιμη πλανητική πραγματικότητα.
Ποιες είναι οι συνέπειές της; Η καταστροφή του όζοντος. Διαταράσσεται ο υδρολογικός κύκλος. Δηλητηριάζονται και αποστειρώνονται τα εδάφη και τα νερά. Τα δάση και τα είδη της πανίδας πεθαίνουν. Αφήνουμε κατά μέρος τις ίνες που έχουν βρεθεί στα όμβρια ύδατα, μετά τον ψεκασμό, στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, και έχουν αναλυθεί από τον Clifford Carnicom, όπου διαπιστώθηκε ότι συνδέονται με τη νόσο Morgellons.
Γιατί εφαρμόζουν την γεωμηχανική αν είναι τόσο καταστροφική; Για να παραθέσω τη φράση του Αμερικανού ακτιβιστή Dane Wigington: «Το κάνουν επειδή μπορούν. Επειδή δεν υπάρχει κανείς να τους σταματήσει. Επειδή η γεωμηχανική είναι, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, ένα όπλο με αφάνταστη δύναμη». Και συνεχίζει: «Πάρα πολλοί άνθρωποι δεν έχουν καταλάβει ότι δεν πρόκειται για λογική η ορθολογισμό όταν μιλάμε για εκείνους που διευθύνουν αυτά τα πολεμικά προγράμματα τροποποίησης του καιρού. Πρόκειται για την ίδια δομή εξουσίας που προκάλεσε την έκρηξη πάνω από 1.800 πυρηνικών όπλων σε όλο τον κόσμο. Για την ίδια δομή εξουσίας που ψέκασε τους δικούς της στρατιώτες με το Agent Orange στο Βιετνάμ. Για την ίδια δομή εξουσίας που χρησιμοποιεί όπλα απεμπλουτισμένου ουρανίου σε συγκρούσεις σε όλο τον κόσμο.»
Για να μιλήσω για τον εαυτό μου, ήρθα σε αυτό το θέμα ακριβώς από το αντιπυρηνικό κίνημα, το οποίο το 1991 στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου πέταξε την ευκαιρία να σπάσει ο φαύλος κύκλος των πυρηνικών όπλων, που παρουσιάστηκε από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
ANDRE GROMYKO (1909-1989)
Πλατεία Συντάγματος, Αθήνα, 8η Δεκεμβρίου 2007
Εδώ μας βλέπετε με τα πανό μας «Οι Ψεκασμοί από Αεροσκάφη δεν είναι Απάντηση στην Κλιματική Αλλαγή», χαμένους στο πλήθος σε μαζική διαδήλωση, ουσιαστικά μιλώντας στον εαυτό μας.
Με δεδομένα όλα αυτά, πήραμε θάρρος όταν το 2009 γνωρίσαμε την Ομάδα ETC. Ήταν η εποχή του σκανδάλου Climategate που προηγήθηκε της Συνάντησης Κορυφής της Κοπεγχάγης για το Κλίμα, συμβάλλοντας στην αποτυχία της. Η Ομάδα ETC είναι αντίπαλοι της γεωμηχανικής και προφανώς δεν τους αγνοούσαν τόσο επιδεικτικά όσο εμάς. Μάλιστα λίγο αργότερα, το 2010, η Ομάδα κατάφερε στη Ναγκόγια της Ιαπωνίας, στη συνάντηση του ΟΗΕ για την Βιοποικιλότητα, να καθιερώσουν ένα μορατόριουμ για τις περισσότερες μορφές γεωμηχανικής.
Επικεφαλής της ομάδας ETC είναι ο Καναδός Pat Mooney. Θα παραθέσω κάποια αποσπάσματα από συνέντευξη που του πήραμε τον Φεβρουάριο, αλλά πριν το κάνουμε αυτό, θα κοιτάξουμε κάποιο υλικό που ήταν η αφορμή για τη συζήτηση μας. Ξεκινάμε με αποσπάσματα από διαφημιστική ταινία της Ε.Ε. για την επέκταση του Σχεδίου Εμπορίου Ρύπων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις εκπομπές των αερομεταφορών. Έπειτα θα δούμε μια διαφημιστική ταινία του BBC για την επίδραση των αεροπορικών εκπομπών στη θερμοκρασία του πλανήτη.
1. Η εναέρια κυκλοφορία έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια και ο αντίκτυπος των αερομεταφορών στην αλλαγή του κλίματος προκαλεί αυξανόμενη ανησυχία. «Οι εκπομπές αυξάνονται από τέσσερα έως πέντε τοις εκατό από έτος σε έτος. Ακριβώς αυτό βλέπουμε τώρα. Και αν από έτος σε έτος έχετε τέσσερα με πέντε τοις εκατό αύξηση των εκπομπών, αυτό σημαίνει διπλασιασμό σε δεκαπέντε χρόνια».
Για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, είναι επείγον να δράσει, αφού η αερομεταφορές, σε αντίθεση με άλλα μέσα μεταφοράς, δεν φορολογούνται επί των καυσίμων, έτσι δεν υπάρχουν κίνητρα για μείωση των εκπομπών CO2.
Ο Ευρωπαίος Επίτροπος για το Περιβάλλον θέλει να δει τις αερομεταφορές να αναλάβουν το μερίδιό τους στην προσπάθεια για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Συνεπώς, η Επιτροπή προτείνει να συμπεριληφθούν οι εκπομπές των αεροσκαφών στο σύστημα εμπορίας εκπομπών CO2. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει πρωτοπορήσει έτσι στην επίτευξη των στόχων του πρωτοκόλλου του Κιότο.
«Για να αντιμετωπίσουμε αυτό το πρόβλημα με τον πιο οικονομικά αποδοτικό τρόπο πρέπει να συμπεριληφθούν οι εκπομπές των αερομεταφορών στο πολύ επιτυχημένο μας σύστημα εμπορίας εκπομπών.» (Σταύρος Δήμας)
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θεωρεί το σύστημα εμπορίας εκπομπών ως τον πιο οικονομικά αποδοτικό τρόπο για τον έλεγχο των εκπομπών από τις αερομεταφορές, λιγότερο ακριβό από ό,τι ένας φόρος επί των καυσίμων, για παράδειγμα. Το πρόγραμμα θα ωθήσει τον τομέα των αερομεταφορών σε ένα νέο τρόπο σκέψης που θα δίνει την ίδια προσοχή στις περιβαλλοντικές της επιδόσεις, με την οικονομική αποδοτικότητά της.
Η ένταξη του τομέα των αεροπορικών μεταφορών στο σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών της Ευρώπης αναμένεται να οδηγήσει σε μεγάλη εξοικονόμηση τις εκπομπές CO2 από τα αεροσκάφη. Μέχρι το 2020 οι εξοικονομήσεις αυτές θα μπορούσε να είναι 180 εκατομμύρια τόνοι ετησίως, διπλάσιο από το επίπεδο των αερίων του θερμοκηπίου που εκπέμπει η Αυστρία κάθε χρόνο. Με το μέτρο αυτό, η Ευρώπη κάνει ένα ακόμη σημαντικό βήμα για την πρόληψη μιας παγκόσμιας κλιματικής καταστροφής.
2. Καθώς τα αεροσκάφη «οργώνουν» τα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας, πάνω από τα 8.000 μέτρα, αφήνουν πίσω τους συχνά λευκά ίχνη. Αυτές οι μακριές άσπρες ουρές, που ονομάζονται contrails, αποτελούνται από νερό και από την αιθάλη των κινητήρων των τζετ αεροσκαφών. Το ζεστό νερό και η βρωμιά βγαίνουν από τον κινητήρα και χτυπούν τον αέρα που είναι στους μείον σαράντα βαθμούς, περίπου. Είναι μια εκρηκτική αντίδραση. Τα φυσικά νέφη θύσανοι (cirrus clouds) κάθονται περίπου στα 8.000 μέτρα,αντανακλούν μερικές από τις ακτίνες του ήλιου πίσω στο διάστημα και έχουν μια επίδραση ψύξης για τη γη από κάτω. Όταν ένα ίχνος συμπύκνωσης διασκορπίζεται, μετατρέπεται σε μια μορφή νέφους που ονομάζεται contrail cirrus. Περισσότερο αντανακλαστικό από το φυσικό cirrus, μπορεί να εξαπλωθεί σε μια μεγάλη έκταση ως και 60.000 μίλια. Τώρα, όλο και περισσότεροι επιστήμονες έχουν συμπεράνει, ότι αυτό το contrail cirrus επηρεάζει τη θερμοκρασία του πλανήτη.
Μετά τις επιθέσεις στη Νέα Υόρκη στις 9-11 του 2001 τους δόθηκε η ευκαιρία να ελέγξουν αυτή τη θεωρία. Τα αεροσκάφη σε ολόκληρη την ΗΠΑ ήταν καρφωμένα στο έδαφος για τρεις ολόκληρες ημέρες, έτσι ώστε, για τρεις ημέρες, να μην δημιουργηθεί κανένα contrail. Μετά από την ανάλυση όλων των δεδομένων παρατηρήθηκε μια αύξηση της θερμοκρασίας. Μια πολύ μικρή αύξηση, αλλά μια αύξηση όπως και νάχει. Αυτό φανερώνει ότι τα contrails ψύχουν τον πλανήτη.
Η πρώτη ταινία λέει ότι οι εκπομπές των αεροσκαφών είναι ένας σημαντικός παράγοντας που συμβάλλει στην υπερθέρμανση του πλανήτη. Η δεύτερη ταινία λέει ότι οι εκπομπές των αεροσκαφών δημιουργούν contrail cirrus, τα οποία νέφη αντανακλούν το φως του ήλιου και έχουν μια επίδραση ψύξης που θα μπορούσε να μετριάσει την υπερθέρμανση του πλανήτη.
Με άλλα λόγια, τα επιστημονικά συμπεράσματα είναι διαμετρικά αντίθετα.
Μήπως αυτό σημαίνει ότι η επιστήμη, γενικά, δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα προϊόν το οποίο ακολουθεί την πολιτική ατζέντα;
Αν κάποιος θέλει να εισάγει ένα φόρο άνθρακα ή την εμπορία εκπομπών, λέει ότι οι εκπομπές των αεροσκαφών αποτελούν μέρος ενός προβλήματος υπερθέρμανσης του πλανήτη. Αν κάποιος θέλει να προωθήσει τη διαχείριση της ηλιακής ακτινοβολίας ή τη γεωμηχανική, τότε λέει ότι οι εκπομπές των αεροσκαφών μπορεί να έχουν επίδραση ψύξης και να περιορίζουν την υπερθέρμανση του πλανήτη.
Είναι αυτό ένα αδικαιολόγητο συμπέρασμα;
PAT MOONEY: Νομίζω ότι είναι αλήθεια ότι η επιστήμη χειραγωγείται συνέχεια από τους πολιτικούς. Πάντα ήταν έτσι, ιστορικά. Δεν υπάρχει τίποτα το καινούργιο στο ότι σε αυτή την συγκεκριμένη κατάσταση αυτό που παρουσιάζεται ως αξιόπιστη επιστήμη, στην πραγματικότητα δεν αποτελεί τίποτα άλλο παρά το πώς κάποιος πολιτικός επιλέγει να παίξει το παιχνίδι.
WH: Είστε εξοικειωμένοι με τον όρο "εξολόθρευσμος" (exterminism) που χρησιμοποιήθηκε στη δεκαετία του 1980 από μέλη του αδέσμευτου κινήματος του πυρηνικού αφοπλισμού για να περιγράψει τη διπολική λογική του Ψυχρού Πολέμου, της κούρσας των πυρηνικών εξοπλισμών; Έχετε ακούσει ποτέ τον όρο αυτό;
PAT MOONEY: Όχι, δεν έχω πραγματικά.
WH: Λοιπόν, αυτό ήταν ένας όρος που ήταν σε χρήση και θα ήθελα να ακούσω την άποψή σας γι’ αυτό που λέω τώρα, δηλαδή ότι υπάρχει συνέχεια μεταξύ της διπολικής λογικής της κούρσας των πυρηνικών εξοπλισμών του Ψυχρού Πολέμου και της διπολικής λογικής που δικαιολογεί τη γεωμηχανική. Υπάρχει μια υπόθεση ενός αδιάλλακτου εχθρού. Στον Ψυχρό Πόλεμο έτσι ονομαζόταν η Σοβιετική Ένωση. Τώρα λέγονται έτσι οι δεξιοί σκεπτικιστές της κλιματικής αλλαγής. Και αυτός ο αδιάλλακτος εχθρός σας αναγκάζει να κάνετε πράγματα που πραγματικά δεν θα θέλατε να κάνετε, όπως η κατασκευή όλο και περισσότερων πυρηνικών όπλων, ή όπως ο ψεκασμός τοξικών μετάλλων στην ατμόσφαιρα, επειδή ο αδιάλλακτος εχθρός δεν θα σας επιτρέψει να λύσετε το πρόβλημα της αλλαγής του κλίματος με τον τρόπο που πραγματικά θέλετε.Δεν είναι αυτά τα δύο σενάρια εξίσου δόλια; Το πρόσωπο που λέει ότι η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή είναι μια φάρσα, δεν θα έπρεπε να είναι ο πιο αποφασιστικός αντίπαλος της γεωμηχανικής; Οι άνθρωποι που πιστεύουν ότι η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή είναι μια απάτη δεν έχουν άραγε ακόμα μικρότερη δικαιολογία από τους οικολόγους να είναι ανεκτικοί στην διαχείριση της ηλιακής ακτινοβολίας;
Πριν από την ανάλυση της απάντησης του Pat Mooney ας θυμηθούμε ότι η πολιτικοποίηση της επιστήμης είναι μία από τις κατηγορίες που διατυπώθηκαν εναντίον των ακτιβιστών της κλιματικής αλλαγής από τους σκεπτικιστές της κλιματικής αλλαγής. Σε αυτούς περιλαμβάνονται πολλοί άνθρωποι στο δικό μας κίνημα, που συχνά μιλούν σαν να έχουν οι Greenpeace, Αλ Γκορ, η IPCC αποκλειστική ευθύνη για ό,τι απαράδεκτο συμβαίνει, από το φόρο του διοξειδίου του άνθρακα, στην εμπορία εκπομπών και την διαχείριση της ηλιακής ακτινοβολίας με τα θειικά σπρέι της γεωμηχανικής. Αυτό παραβλέπει το γεγονός, ότι έχει γίνει από την αρχή ένας καταμερισμός εργασίας γύρω από την τροποποίηση του κλίματος, με τους οικολόγους να διαφημίζουν την υπερθέρμανση του πλανήτη ως ένα πρόβλημα και τους σκεπτικιστές της κλιματικής αλλαγής να διαφημίζουν ως λύση σε αυτό τη γεωμηχανική, ενώ μερικές φορές ταυτόχρονα αρνούνται ότι υπάρχει πρόβλημα. Αυτή η αντίφαση συναντάται ακόμα και στο αρχικό κείμενο δημοσίων σχέσεων του Edward Teller για την γεωμηχανική: «Αντηλιακά για τον Πλανήτη Γη». Ο πολύ γνωστός και με επιρροή σκεπτικιστής της κλιματικής αλλαγής, Christopher Monckton, ο οποίος αντιμετωπίζει πολύ πειστικά και εκφοβίζει τους ακτιβιστές της κλιματικής αλλαγής, είναι επίσης υποστηρικτής της Επιτροπής για Ένα Εποικοδομητικό Αύριο, μια συστηματική υπέρμαχο της γεωμηχανικής.
Νομίζω ότι είναι προφανές ότι, αντιμέτωποι με αυτή την κατάσταση, όπου οι απαράδεκτες, λεγόμενες λύσεις, για την ανθρωπογενή υπερθέρμανση του πλανήτη προωθούνται από ανθρώπους που αρνούνται ότι υπάρχει πρόβλημα ανθρωπογενούς υπερθέρμανσης του πλανήτη, καθίσταται άνευ σημασίας ποια πλευρά του κυρίαρχου ρεύματος της παγκόσμιας συζήτησης για την υπερθέρμανση του πλανήτη υποστηρίζει κάποιος. Η πρώτη προτεραιότητα είναι η επαναφορά του ορθολογισμού. Το παράλογο δεν είναι μόνο στη μία πλευρά. Ποιό είναι το πιο παράλογο; Να συνηγορήσεις υπέρ μιας εξαιρετικά καταστροφικής λύσης σε ένα πρόβλημα που λες ότι δεν υπάρχει, ή να συνηγορείς με επιτυχία για την απαγόρευση αυτής της δραστηριότητας και στη συνέχεια να λες ότι η απαγόρευση τηρείται ενώ δεν τηρείται;
WH: Τον Οκτώβριο του 2010 στη Ναγκόγια στο συνέδριο του ΟΗΕ για τη Βιοποικιλότητα, η ομάδα ETC κατάφερε να επιβληθεί ένα de facto μορατόριουμ για τα έργα και τα πειράματα γεωμηχανικής. Ποια είναι η εκτίμησή σας για την αξία αυτού του μορατόριουμ, δεδομένου ότι προφανώς δεν τηρείται;
PAT MOONEY: Είχαμε μόνο μία προσπάθεια να παραβιαστεί το μορατόριουμ από το 2010. Ή υπάρχουν δύο στην πραγματικότητα. Αυτό γνωρίζουμε. Μία φορά στην Καλιφόρνια και μία που είχε προγραμματιστεί να γίνει στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η απόπειρα στο Ηνωμένο Βασίλειο διεκόπη. Η άλλη στα ανοικτά των ακτών της Καλιφόρνια ήταν πολύ μικρή. Και έπειτα υπάρχουν και οι τρελοί χαρακτήρες στα ανοικτά των ακτών του Καναδά, επίσης αυτό τον τελευταίο χρόνο. Είναι αλήθεια αυτό, υπάρχει μια τρίτη περίπτωση. Αλλά, ειλικρινά, πρώτα θα έλεγα ότι ο κύριος στόχος για μας στην προώθηση του μορατόριουμ στη Ναγκόγια ήταν να δημιουργηθεί μια πολιτική συνειδητοποίηση από την πλευρά των κυβερνήσεων ότι η γεωμηχανική είναι ένα σοβαρό ζήτημα στο οποίο πρέπει να δώσουν προσοχή. Πιστεύω ότι πετύχαμε. Υπάρχει τώρα μια συνειδητοποίηση.
Το συμπέρασμα από αυτά που λέει ο Pat Mooney είναι ότι το μορατόριουμ της Ναγκόγια είχε στόχο να κάνει τις κυβερνήσεις να γνωρίσουν τη γεωμηχανική ως πρόβλημα. Αυτό είναι επιθυμητό και θετικό, αλλά στη συνέχεια ποιος πρόκειται να λύσει το πρόβλημα; Η αντίθεση στην γεωμηχανική δεν είναι απλά μια ακαδημαϊκή άσκηση, διότι πρόκειται για μόνιμη πλανητική πραγματικότητα.
Ποιες είναι οι συνέπειές της; Η καταστροφή του όζοντος. Διαταράσσεται ο υδρολογικός κύκλος. Δηλητηριάζονται και αποστειρώνονται τα εδάφη και τα νερά. Τα δάση και τα είδη της πανίδας πεθαίνουν. Αφήνουμε κατά μέρος τις ίνες που έχουν βρεθεί στα όμβρια ύδατα, μετά τον ψεκασμό, στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, και έχουν αναλυθεί από τον Clifford Carnicom, όπου διαπιστώθηκε ότι συνδέονται με τη νόσο Morgellons.
Γιατί εφαρμόζουν την γεωμηχανική αν είναι τόσο καταστροφική; Για να παραθέσω τη φράση του Αμερικανού ακτιβιστή Dane Wigington: «Το κάνουν επειδή μπορούν. Επειδή δεν υπάρχει κανείς να τους σταματήσει. Επειδή η γεωμηχανική είναι, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, ένα όπλο με αφάνταστη δύναμη». Και συνεχίζει: «Πάρα πολλοί άνθρωποι δεν έχουν καταλάβει ότι δεν πρόκειται για λογική η ορθολογισμό όταν μιλάμε για εκείνους που διευθύνουν αυτά τα πολεμικά προγράμματα τροποποίησης του καιρού. Πρόκειται για την ίδια δομή εξουσίας που προκάλεσε την έκρηξη πάνω από 1.800 πυρηνικών όπλων σε όλο τον κόσμο. Για την ίδια δομή εξουσίας που ψέκασε τους δικούς της στρατιώτες με το Agent Orange στο Βιετνάμ. Για την ίδια δομή εξουσίας που χρησιμοποιεί όπλα απεμπλουτισμένου ουρανίου σε συγκρούσεις σε όλο τον κόσμο.»
Για να μιλήσω για τον εαυτό μου, ήρθα σε αυτό το θέμα ακριβώς από το αντιπυρηνικό κίνημα, το οποίο το 1991 στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου πέταξε την ευκαιρία να σπάσει ο φαύλος κύκλος των πυρηνικών όπλων, που παρουσιάστηκε από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
ANDRE GROMYKO (1909-1989)
«Κάναμε όλο και περισσότερα πυρηνικά όπλα. Αυτή η θέση μας ήταν εσφαλμένη, ήταν απολύτως λάθος. Και η πολιτική ηγεσία φέρει την πλήρη ευθύνη γι’ αυτό. Δεκάδες δισεκατομμύρια ξοδεύτηκαν για την παραγωγή αυτών των μπιχλιμπιδιών. Δεν είχαμε το μυαλό να το σταματήσουμε.»
Στις 3 Σεπτεμβρίου 1991, στη ρωσική Δούμα, ο Μπόρις Γιέλτσιν πρότεινε 95% μονομερή κατάργηση του σοβιετικού πυρηνικού οπλοστασίου. Γιατί τα Δυτικά αντιπυρηνικά κινήματα δεν στήριξαν αυτή την πρόταση, αντί να την αγνοήσουν; Μετά το 1991 η Λευκορωσία, η Ουκρανία και το Καζακστάν έγιναν χώρες ελεύθερες από πυρηνικά όπλα. Γιατί δεν έγινε επίσης η Ρωσία ελεύθερη από πυρηνικά;
mas Cochran
Director of Nuclear Programs
U.S. National Resources Defense Council
Στις 3 Σεπτεμβρίου 1991, στη ρωσική Δούμα, ο Μπόρις Γιέλτσιν πρότεινε 95% μονομερή κατάργηση του σοβιετικού πυρηνικού οπλοστασίου. Γιατί τα Δυτικά αντιπυρηνικά κινήματα δεν στήριξαν αυτή την πρόταση, αντί να την αγνοήσουν; Μετά το 1991 η Λευκορωσία, η Ουκρανία και το Καζακστάν έγιναν χώρες ελεύθερες από πυρηνικά όπλα. Γιατί δεν έγινε επίσης η Ρωσία ελεύθερη από πυρηνικά;
mas Cochran
Director of Nuclear Programs
U.S. National Resources Defense Council
Ήταν άραγε έτσι η επιλογή της τότε ρωσικής κυβέρνησης; Γιατί θα πρέπει οι Ουκρανοί, αλλά όχι οι Ρώσοι, να έχουν το δικαίωμα να ζήσουν σε μια χώρα ελεύθερη από πυρηνικά όπλα; Οι άνθρωποι που τώρα κάνουν έκκληση στον Πρόεδρο Ομπάμα για την παγκόσμια κατάργηση των πυρηνικών όπλων, ακριβώς την ίδια στιγμή που μπαίνει το τελευταίο καρφί στο φέρετρο της Συνθήκης μη Διάδοσης των Πυρηνικών, γιατί δεν υποστήριξαν το 1991 την πρόταση του Γιέλτσιν;
Τώρα είναι πολύ αργά, φυσικά. Η ευκαιρία αυτή χάθηκε. Αλλά γιατί αυτά κινήματα δεν αγωνίζονται σήμερα ενάντια στην στρατιωτικοποίηση της φύσης; Η Γεωμηχανική, ο πλανήτης Γη ως το τελευταίο όπλο πολέμου, είναι το πνευματικό τέκνο των εργαστηρίων πυρηνικών όπλων, μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Θα έπρεπε να ήταν, και πρέπει να είναι, το επίκεντρο του προβληματισμού των αντι-πυρηνικών κινημάτων. Αλλά, από την εποχή της συνθήκης INF, το 1987, οι κινήσεις αυτές δεν έχουν καμιά σύνδεση με την πραγματικότητα. Η μόνη εξαίρεση είναι η έκθεση του 1999 «Σχετικά με την το Περιβάλλον, την Ασφάλεια και την Εξωτερική Πολιτική».
Ας ελπίσουμε ότι η πρόσφατη συνάντηση των Skyguards στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μπορεί να ήταν ένα πρώτο βήμα προς την αυτογνωσία, με ντροπή, των αντι-πυρηνικών κινημάτων, γι’ αυτό που θα έπρεπε να κάνουν και δεν κάνουν.
Γιατί οι Lord Moncktons δεν πραγματεύονται και θέματα όπως αυτά αλλά μόνο πυροβολούν τον εύκολο στόχο, τον Αl Gore; Είναι καιρός να αποσπαστούμε από τα διπολικά σενάρια αυτού του είδους, τα οποία δεν αντικατοπτρίζουν πραγματικά τίποτα περισσότερο από την αμερικανική κομματική πολιτική, που προβάλλεται στον πλανήτη. Αν οι Ευρωπαίοι έχουν την απαραίτητη πολιτική βούληση μπορούμε να δημιουργήσουμε έναν διαφορετικό και καλύτερο, τρόπο συμπεριφοράς. Αν δώσουμε παράδειγμα ειλικρίνειας ίσως οι άνθρωποι όπως ο Pat Mooney να έχουν επίσης κίνητρα να είναι πιο ειλικρινείς σε ό,τι λένε δημοσίως.
Ενεργοποιήστε τους υπότιτλους...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου